[massagewarsaw]

Angelika Michalczak 1/, Małgorzata Chochowska 1,2/, Jerzy T. Marcinkowski 3/
1/ Pracownia Terapii Manualnej i Masażu, Wyższa Szkoła Edukacji i Terapii w Poznaniu
2/ Centrum Terapii Manualnej i Fizjoterapii „Kore”
3/ Zakład Higieny, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

Wprowadzenie.

Francuski położnik Fryderyk Leboyer w 1976 r.
wprowadził na europejski grunt Masaż Shantali (MS). Masaż Shantala
wykonuje się bardzo delikatnie (powoli, w stałym rytmie, nie odrywając
dłoni od ciała dziecka) i w tradycyjnie ustalonej kolejności: klatka
piersiowa, ramiona, przedramiona, dłonie, brzuch, uda, podudzia i stopy,
brzuch, grzbiet i twarz. U dzieci prawidłowo rozwijających MS stosuje się
w celach profilaktycznych – jest on częścią Rodzicielstwa Bliskości.

Cel badań.

Ocena wpływu stosowania MS u niemowląt.

Materiał i metoda.

Badania przeprowadzono w Szkole Rodzenia
„Żabka” w Gnieźnie, w grudniu 2013 r. Zajęcia instruktażowe z MS
odbyły się pięciokrotnie – w ciągu dwóch tygodni (co drugi dzień).
W zajęciach uczestniczyło 20 niemowląt (14 dziewczynek i 7 chłopców),
w wieku 1-3 m.ż. (średnia 1,4 m.ż.), wraz ze swymi rodzicami
(w wieku: 28-42 lata, średnia: 34 lata), którzy wyrazili zgodę na udział
w badaniach. Niemowlęta zostały ocenione przez lekarza pediatrę
i psychologa. U każdego z dzieci stwierdzono prawidłowy rozwój.

Następnie rodzice przez miesiąc kontynuowali masaż samodzielnie
w domu. Poproszono rodziców o trzykrotną (1. przed rozpoczęciem
cyklu spotkań instruktażowych; 2. po ich zakończeniu; oraz 3. po
miesiącu od ostatniego spotkania instruktażowego) subiektywną ocenę
(z wykorzystaniem 11-stopniowej skali VAS): ogólnego zachowania się
dziecka, łatwości zasypiania, snu, wypróżniania, płaczliwości, a także
umiejętności przewidywania potrzeb dziecka oraz więzi z dzieckiem.

Wyniki. Już po 5 spotkaniu zauważono istotną statystycznie poprawę
w zakresie wszystkich wymienionych powyżej wskaźników w stosunku
do stanu wyjściowego (Test Wilcoxona, p<0,05). Po kolejnym miesiącu
wykonywania masażu zauważono dalszą istotna statystycznie poprawę
(Test Wilcoxona, p<0,05).

Wniosek. Masaż Shantali można uznać za bardzo skuteczny i potrzebny
od pierwszych chwil dziecka na świecie.

Wstęp

Rola dotyku

Dotyk odgrywa bardzo ważną rolę w życiu, co
jestszczególnie istotne u małych dzieci, które dla prawidłowego
rozwoju społecznego potrzebują częstego
okazywania im czułego głaskania i przytulania – bez
których trudno byłoby im przetrwać.

Uważa się, że potrzeba dotyku i odczuwania bliskości
jest najważniejszą potrzebą nowo narodzonego
dziecka. Położnicy i neonatolodzy doskonale wiedzą,
jak ważny jest pierwszy kontakt „skóra do skóry” (skin
to skin, STS) dziecka i matki bezpośrednio po porodzie
[1]. Dlatego dla zachowania tego kontaktu kładzie się
nagiego noworodka – jeszcze z zachowaną pępowiną
– na nagim ciele matki, aby oboje mogli nawiązać
pierwszy kontakt, także wzrokowy. Dziecko musi być
w tym okresie ogrzane i okryte tak, abynie utraciło ciepła,
ale kontaktten nie powinien być zakłócany przez
dwie godziny po porodzie.

Uważa się, że odpępnienie
i ocena w skali Apgar powinny się odbywać na brzuchu
matki, a wszelkie rutynowe czynności poporodowe,
jak: ważenie, kąpiel i ubieranie – powinny poczekać
do zakończenia wczesnego, a tak ważnego, kontaktu
„skóra do skóry”.

Masaż Shantali – dotyk miłości

W Indiach, jak i w wielu innych kulturach tradycyjnych(Afryka,
Azja), masaż stanowiformę codziennej
pielęgnacji dziecka – począwszy od dnia jego narodzin.
Masaż Shantali pochodzi właśnie z Indii – a na
grunt europejski wprowadził go w 1976 r. francuski
położnik Fryderyk Leboyer [1], który podczas pobytu
w Kalkucie spotkał Shantal (od jej imienia pochodzi
nazwa masażu) – częściowo sparaliżowaną młodą
kobietę, która masowała swoje dziecko (niemowlę)
siedząc na ulicy [8].

Leboyer opisuje [2], jak pewnego słonecznego porankapowyjściuna
spacerdziękiShantalstałsię świadkiem
spektaklu pełnego piękna i miłości matczynej:

„W samotnościi ciszyprzyglądałsię Shantal, która spowodowała
w nim zaciekawienie. To było jak balet, tyle
było w tym oddania, stabilnego rytmu i czułości” [2].
Kiedy Shantalskończyła wykonywać masaż ispostrzegła
się, że obserwuje ją mężczyzna, uśmiechnęła się do
niego, Leboyer zapytał czy mógłby przyjść następnego
dnia by ją sfotografować i udokumentować ten masaż.

Shantal wydawała się bardzo zaskoczona, ale wyraziła
zgodę, a Leboyer przychodził codziennie by uchwycić
na zdjęciach powagę, miłość, ciszę i oddanie.

Rodzicielstwo bliskości

Zachwyt Leboyeranad tą głębokonaturalną formą
kontaktu matki i dziecka będzie bardziej zrozumiały,
kiedy uświadomimy sobie, że w tamtym czasie królowało
w Europie tzw. „zimne wychowanie”, polegające
na dążeniu do szybkiego usamodzielniania się dzieci,
do czego starano się dążyć poprzez regularne karmienia
dziecka (tzw. „na godzinę” – w opozycji do
„na żądanie”), kobiety były zachęcane do podawania
dzieciom gotowych mieszanek – co oznaczało szybkie
odstawienie dziecka od piersi; ponadto bardzo szybko
odzwyczajano dziecko od spania z rodzicami (nawet
kosztem długotrwałego płaczu nocnego).

Warto także dodać, że w latach 70. i 80. XX wieku przestrzegano
kobiety przed noszeniem dziecka („bo się przyzwyczai”)
i nadmiernego okazywania dziecku uczuć.

Obecnie propaguje się raczej ideę Rodzicielstwa
Bliskości (attachment parenting, AP). Termin ten został
utworzony przez amerykańskiego pediatrę Williama
Searsa, i dotyczy „filozofii rodzicielstwa”, zaczerpniętej
z psychologii rozwojowej i opartej na teorii
przywiązania, autorstwa Johna Bowlego [3].

Podstawą rodzicielstwa bliskości jest wytworzenie bezpiecznej
więzi dziecka z opiekunami, która będzie warunkowała
w przyszłościsiłę ijakość relacjispołecznychorazbędzie
miała kluczowy wpływ na późniejsze życie dziecka.Jeśli
rodzice są wrażliwi i dostępni emocjonalnie, to pomagają
dziecku zbudować bezpieczny styl przywiązania,
który sprzyja prawidłowemu rozwojowi społecznemu
i emocjonalnemu oraz wpływa na poczucie szczęścia.

Mniejwrażliwii oddaleni emocjonalnie rodzice –którzy
zaniedbują potrzeby dziecka – nie zapewnią warunków
do wytworzenia bezpiecznego stylu przywiązania [4].

Do elementów rodzicielstwa bliskości należy
m.in: „zapewnie odżywczego dotyku” i właśnie na
tym gruncie masaż Shantali zyskuje coraz większą
popularność.

Warunki do wykonania masażu Shantali

MS wykonywany jest przed posiłkami lub co
najmniej dwie godziny po posiłku. Może być on
powtarzany dwukrotnie w ciągu dnia: przed śniadaniem
oraz wieczorem przed kąpielą. Pomieszczenie,
w którym przystępujemy do masażu, powinno mieć
odpowiednią temperaturę. Dziecko powinno zostać
całkowicie rozebrane, ale nie może ono odczuwać
chłodu. Masaż dobrze jest zakończyć kąpielą oraz
ćwiczeniami” [5].

Masaż rozpoczynamy dopiero ponawiązaniu kontaktu
wzrokowego oraz emocjonalnego z dzieckiem.
Dziecko musi być w bardzo dobrym nastroju i gotowe
do współpracy. Podczas masażu opiekun dziecka
przyjmuje najczęściej pozycję siedzącą (najlepiej na
podłodze), a na swoich wyprostowanych kończynach
dolnych na kocu i nieprzemakalnym podkładzie (wynikiem
odprężenia, rozluźnienia i dobrego samopoczucia
dziecko podczas masażu jest często opróżnienie
pęcherza) układa dziecko w pozycji na grzbiecie.

Do masażu używa się oliwki albo pudru dla
niemowląt, a w kulturach tradycyjnych – różnych,
lokalnie dostępnych olejów naturalnych (z pestek
winogron, migdałowego). Główną techniką w MS
jest głaskanie, które wykonuje się bardzo delikatnie,
powoli, z zachowaniem stałego rytmu, nie odrywając
dłoni od ciała dziecka [6, 7].

MS wykonuje się zgodnie z tradycyjnie ustaloną
kolejnością. Jako pierwsza masowana jest klatka piersiowa
dziecka, następnie, ramiona, przedramiona
i dłonie. Następnie po obrocie na brzuch i położeniu
dziecka w kierunku poprzecznym w stosunku do koń-
czyn dolnych, wykonuje się masaż grzbietu. Następnie
ponownie powraca się do pozycjiwyjściowejiwykonuje
masaż twarzy. Na zakończenie przeprowadza się kilka
ćwiczeń rozluźniających – najczęściej z przekroczeniem
linii środka ciała (u niemowląt które ukończyły
3 miesiąc życia).

Metodyka

Badania przeprowadzono w Szkole Rodzenia
„Żabka” w Gnieźnie, w grudniu 2013 r. Zajęcia z MS
odbyły się pięciokrotnie – w ciągu dwóch tygodni (co
drugi dzień).Wzajęciach uczestniczyło 20 niemowląt
(14 dziewczynek i 7 chłopców), w wieku 1-3 m.ż.
(średnia 1,4 m.ż), wraz ze swymirodzicami (w wieku:
28-42 lata, średnia: 34 lat), którzy wyrazili zgodę na
udział w badaniach. Niemowlęta zostały ocenione
przez lekarza pediatrę i psychologa. U każdego z dzieci
stwierdzono prawidłowy rozwój. Kryteria włączenia
i wykluczenia z badań przedstawia tabela I.

MS wykonywany był zgodnie z tradycyjnie ustaloną
kolejnością – opisaną powyżej. Posługiwano się następującymitechnikami
(w kolejności wykonywania):
„otwieranie książki”, „motyl”, „ruchy przypominające
dojenie”, „wyżymanie ręcznika”, „młyńskie koło”,
„prasowanie”, „ściskanie paluszków”, „spacerek,
wałkowanie”, „mała i duża zjeżdżalnia”, „czesanie”,
„A kuku!”, „uśmiechnij się” (ryc. 1). Każdą technikę
powtarzano około 5-7 razy, a całe spotkanie trwało
45min. Po zakończeniu serii 5 spotkań instruktażowych,
rodzice kontynuowali przez miesiąc wykonywanie
MS w domu – samodzielnie.

Dokonano trzykrotnej oceny: 1. przed rozpoczęciem
cyklu spotkań instruktażowych MS; 2. po
ich zakończeniu oraz 3. po miesiącu od ostatniego
spotkania. Wyniki przeanalizowano statystycznie
w programie Statistica 6,0.

Ocenie z użyciem 11-stopniowej skali VAS poddano
zachowanie się dziecka w subiektywnej ocenie
rodziców, w zakresie: ogólnej oceny zachowania się
dziecka („0” – bardzo niespokojne zachowanie, „10”
– zachowanie bardzo spokojne); łatwości zasypiania
(„0” – duże trudności w zasypianiu, „10” – zasypianie
bez żadnych trudności);snu („0” – sen bardzo niespokojny,
„10” – sen całkowicie spokojny); wypróżnianie
się dziecka („0” – bardzo duże trudności z wypróż-
nianiem, „10” – brak problemów z wypróżnianiem),
płaczliwość dziecka („0” – bardzo duża płaczliwość,
„10” – dziecko całkowicie spokojne); a także umiejętność
przewidywania potrzeb dziecka („0” – brak
umiejętności przewidywania potrzeb dziecka, „10”
– bardzo dobre przewidywaniem potrzeb dziecka)
oraz więź z dzieckiem („0” – brak więzi, „10” – bardzo
silna więź). Na koniec zadano pytanie o ogólną
ocenę MS.

Wyniki

Wyniki badań przedstawiono w tabeli II. Zauważono
istotną statystycznie poprawę w zakresie
wszystkich wymienionych w tabeli II wskaźników
zachowania się dziecka (ANOVA Friedmana, p<0,05).

Istotną statystycznie poprawę w stosunku do
stanu wyjściowego odnotowano już po 5 spotkaniu
instruktażowym (po 2 tygodniach) – (TestWilcoxona,
p<0,05) – tabela IV. Po kolejnym miesiącu wykonywania
masażu zauważono dalszą poprawę, która okazała
się istotna statystycznie (Test Wilcoxona, p<0,05).

Dyskusja

Dotyk jest najważniejszym i najbardziej wykształ-
conym zmysłem w momencie narodzin, a dotyk pełen
miłości i ciepła, to być może najdoskonalszy prezent,
jakim można obdarować dziecko. Wspaniałą formą
dotyku jest Masaż Shantali.

Zwolennicy stosowania Masażu Shantali twierdzą,
że czuły iregularny dotyk może zastąpić zabawki
mające „przyspieszać” rozwój dziecka. Już wczesne
badania Castlera (1965), potwierdzały, że dzieci dodatkowo
stymulowane czuciowo w formie głaskania
z delikatnym naciskiem rozwijały się szybciej niż
dzieci z grupy kontrolnej [8]. Istotny związek rozwoju
zdolności poznawczych ze stosowaniem masażu
u 4-miesiecznych niemowląt stwierdzili też Cigales
i wsp. [9].

Również w badaniach własnych, w subiektywnej
ocenie odczuć rodziców niemowląt, dotyczących stosowania
Masażu Shantali, masaż ten wypadł korzystnie.
Rodzice zauważyli, że skutkiem stosowania masażu
było znaczne uspokojenie i wyciszenie dziecka,
poprawa zasypiania oraz samego snu. Również inni
autorzy [10] potwierdzają związek ukierunkowanej
stymulacji kinestatycznej noworodka z jego zacho-

xxx

kortyzolu powoduje zwiększenie stężenia glukozy
we krwi, co jest korzystne w sytuacji stresowej – stąd
kortyzol bywa określany hormonem stresu. Jednakże
stale wysoki poziom kortyzolu jest z wielu względów
niekorzystny. Normalizację dobowego rytmu wydzielania
kortyzolu w wyniku stosowania MS u niemowląt
zauważyli też Fogaca i wsp. [14].

Spokojne zachowanie dziecka i umiejętność przewidywania
jego potrzeb w naturalny sposób prowadzi
do zacieśnienia więzi z opiekunem, co zauważono
także w badaniach własnych.

Powyższe zależności należy mieć na uwadze,
przy przystąpieniem do masażu Shantali. Generalnie
pierwsze zabiegi powinny dać już zauważalne efekty
(w badaniach własnych były one widoczne już po
5. spotkaniu instruktażowym – czyli po dwóch tygodniach).

Decydując się na masaż niemowlęcia, zawsze
należy mieć na uwadze indywidualną wrażliwość
każdego dziecka, jego ogólny stan zdrowia, chęć
współpracy dziecka oraz opiekuna. Pisząc o wrażliwo-
ści niemowlęcia można w tym momencie wspomnieć
regułę Hildebrandta, który mówi między innymi
o niekorzystnym działaniu bardzo silnych bodźców
na organizm człowieka.

„Przy doborze siły bodźca
należy kierować się zasadą, że bodziec powinien być
tak silny, jak to jest konieczne, a jednoczenie tak słaby,
jak to jest tylko możliwe”. Warto jednak podkreślić,
że ze względu na swoją wyjątkową delikatność masaż
Shantali można stosować nie tylko u dzieci zdrowych
(tak jak miało to miejsce w prezentowanychbadaniach
własnych) ale również u dzieci chorych. Jego pozytywny
wpływ wykazano u dzieci z: astmą (poprawa
szczytowego przepływu powietrza – peak air flow),
mózgowym porażeniem dziecięcym oraz zespołem
Downa (poprawa napięcia mięśniowego oraz małej
i dużej motoryki), z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej
– ADHD (uspokojenie i większe zado
xxx

waniem. Prawdopodobnie ma to związek z aktywacją
osi przysadkowo-podwzgórzowej oraz normalizacją
wydzielania kortyzolu– na co wskazują w swoich badaniach
Gunnar [11] oraz Gunnari wsp. [12]. Kortyzol
charakteryzuje się dobowym rytmem wydzielania,
w związku z czym jego stężenie w surowicy krwi jest
najwyższe w godzinach porannych, zaś najniższe
w godzinach wieczornych [13]. Stale wysoki poziom
xxx
wolenie dzieci), autyzmem (mniejsza liczba zachowań
stereotypowych, mniej problemów ze snem, mniejsza
awersja do dotyku), u dzieci z płodowym zespołem
alkoholowym – FAS (zmniejszony poziom lęku oraz
zmniejszenie poziomu kortyzolu we krwi), a także
zakażonych wirusem HIV (wzrost komórek CD4)
[15].

W tym miejscu należy bardzo mocno podkreślić,
że o skuteczności masażu Shantali nie decyduje kolejność
technik, czy liczba powtórzeń każdej z nich.

Autorzy artykułu wspominają o tym, ponieważ bardzo
często rodzice czują, ze muszą poprosić specjalistę
o masaż swojego dziecka. Nic bardziej mylnego. Każda
matka oraz ojciec są stworzeni do masowania swojego
dziecka, a fizjoterapeuta powinien udzielać im tylko
wskazówek lub rozwiewać wątpliwości dotyczące
różnych aspektów masażu (środków pielęgnacyjnych,
pozycji itp., czasu trwania).

Wprawdzie masaż Shantalia posiada tradycyjnie
ustaloną kolejność – ponieważ taką właśnie kolejność
stosowała Shantala. Nie znaczy to jednak, że jest to
niezmienny iuświęconykanon.Wtymmasażutechnikanie
odgrywa decydującejroli. Najważniejszą kwestią
– która często ulega zagubieniu we współczesnym
świecie zachodnim – jest miłość przekazywana w ten
sposób dziecku przez matkę, czy ojca.

Na zakończenie warto przytoczyć fragment
książki Fredericka Leboyer: „Prawdziwa wiedza jest
w tobie.Ta wiedza po prostu jest.Wszędzie.Wtwoich
plecach. W twych rękach, które teraz same podążają
w odpowiednim kierunku, nosząc w sobie dziwną siłę.

Zmieniły się twoje ręce, zręczne, mądre ręce. Uważne
i czułe. Poruszane dyskretnym, nieodwołalnym rytmem.
Masaż stał się tańcem.” [2].

Wnioski

1. Masaż Shantali przyczynia się do poprawy zachowania
niemowlęcia, wyrażonej poprzez polepszenie
rytmu wypróżniania się, zmniejszenie
płaczliwości, poprawę zasypiania, oraz jakościsnu
u niemowlęcia – w subiektywnej opinii rodziców.
2. Masaż Shantali przyczynia się od nawiązania
bliższej więzi z opiekunem oraz lepszego przewidywania
potrzeb dziecka przez opiekuna
– w subiektywnej opinii rodziców dziecka.
Serdecznie dziękuję mojemu dwumiesięcznemu synkowi
Stasiowi za cierpliwe i spokojne pozowanie do fotografii
wykorzystanych w tym artykule.
Małgorzata Chochowska
1. Browne JV. Early relationship environments: physiology of
skin-to-skin contact for parents and their preterm infants.
Clin Perinatol 2004, 31: 287-98.
2. Leboyer F. Shantala. Tradycyjna sztuka masażu. Mamania,
2012: 1.
3. Bowlby J. Maternal Care and Mental Health.WHO, Geneva
1951.
4. Wikipedia – hasło: Frederick Leboyer (20.05.2014).
5. ZborowskiA.Masażwwybranychjednostkachchorobowych.
Część II. AZ, Kraków 1999.
6. Magiera L. Leksykon masażu iterminów komplementarnych.
Bio-Styl, Kraków 2008.
7. Ahr B. Masaż niemowlęcia: zdrowie i harmonia twojego
dziecka. PZWL, Warszawa 1993.
8. Maas VF. Uczenie się poprzez zmysły – wprowadzenie do
teorii integracji sensorycznej. WSIP, Warszawa 1998.
9. CigalesM, et al.Massage enhancesrecovery from habituation
in normal infants. Infant Behav Dev 1997, 20: 29-34.
10. Kuhn CM, Schanberg SM, Field T. Tactile kinesthetic
stimulation effects on sympathetic and adrenocortical
function in preterm infants. J Pediatr 1991, 119(3):
434-440.
Piśmiennictwo / References
11. Gunnar RM. Reactivity of the hypothalamic-pituitaryadrenocortical
system to stressors in normal infants and
children. Pediatr 1992, 90(3): 491-497.
12. Gunnar RM, Isensee J, Fust LS. Adrenocortical activity and
the Brazelton Neonatal Assesment Scale: moderating effects
ofthe newborn’s biomedicalstatus. Child Dev 1987, 58(6):
1448-1456.
13. Szutowicz A, Raszeja-Specht A (red). Diagnostyka
laboratoryjna. T.1. GUM, Gdańsk 2009: 224.
14. Fogaca M, et al. Salivary cortisol as an indicator of
adrenocortical function in healthy infants, using massage
therapy. Sao Paulo Med J 2005, 123(5): 215-218.
15. Wruk B, Stryła W. Masaż dziecięcy na przykładzie masażu
według Shantali. Propozycje aplikacji klinicznych. [w:]
Kierunki rozwoju neurofizjologii klinicznej i terapii
manualnej. Huber J, Wytrążek M, Kabsch A (red). UM,
Poznań 2010.