[massagewarsaw]

Streszczenie

Wstęp: Hipokinezja – będąc jedną z głównych przyczyn chorób
cywilizacyjnych, stanowi duży problem współczesnych
społeczeństw rozwiniętych. Rozwiązanie tego problemu
możliwe będzie po zdiagnozowaniu głównych przyczyn
pasywności ruchowej. Założono, że przyczyną bierności jest
kinezjofobia, rozumiana jako dyspozycja osobowościowa.

Cel: Celem badań było określenie poziomu i ewentualnych
różnic dymorficznych barier aktywności fizycznej.

Materiał i metody: Zbadano 996 osób (708 kobiet i 288
mężczyzn) technikami psychometrycznymi. Była to polska
wersja kwestionariusza Kinesiophobia Causes Scale (KCS)
uzupełniona o autorską metryczkę. Analiza statystyczna
obejmowała wykonanie statystyk opisowych i porównanie
badanych – ze względu na płeć (test U Manna-Whitneya),
wiek i miejsce zamieszkania (ANOVA). Zbadano również
zależności między wskaźnikiem BMI a domenami i ogólnym
wskaźnikiem kinezjofobii.

Wyniki: Płeć jest czynnikiem różnicującym poziom kinezjofobii.
Dotyczy to zarówno ogólnego wskaźnika kinezjofobii,
jak i obydwu domen: biologicznej i psychologicznej.

Wniosek: Tworząc programy profilaktyczne, jak i terapeutyczne
zależy uwzględniać zarówno czynniki kinezjofobii,
jak i ich zróżnicowanie ze względu na płeć.

Wstęp

Statystyki odnotowują, datującą się od kilkudziesięciu
już lat, coraz większą efektywność w profilaktyce i leczeniu
chorób zakaźnych. Luka ta, na zasadzie „coś za
coś”, wypełniana jest przez różnego rodzaju schorzenia
przewlekłe, często o dość złożonej etiologii, których
cechą wspólną jest to, że dotyczą społeczeństw (grup
społecznych) o pewnym poziomie rozwoju. Stąd bierze się
ich wspólne miano – choroby cywilizacyjne [1]. Jednym
z głównych czynników ryzyka powstawania schorzeń
zaliczanych do tej grupy jest hipokinezja, rozumiana
jako niewystarczający w stosunku do biologicznych
potrzeb poziom aktywności fizycznej [2].

Ów deficyt aktywności – to konsekwencja możliwości sprawnego
funkcjonowania społecznego, przy znikomym wręcz
wydatku energetycznym organizmu. Współczesny rozwój
techniki coraz bardziej zwiększa te możliwości, a zjawisko
pasywności ruchowej jest cechą charakterystyczną
(i jednocześnie dużym problemem) wielu społeczeństw
rozwiniętych, dotycząc również społeczeństwa polskiego
[3, 4, 5].

Z punktu widzenia różnych aspektów
profilaktyki zdrowotnej wypracowywane są różnego
rodzaju zalecenia dotyczące optymalnego (pożądanego)
poziomu aktywności [6, 7, 8, 9, 10]. Skuteczność podejmowanych
programów aktywizujących [11] będzie tym
większa, im w mniejszym stopniu będą miały charakter
„leczenia objawowego”. W tym kontekście diagnoza barier
podejmowania aktywności wydaje się zagadnieniem
kluczowym [12, 13, 14].

W piśmiennictwie prezentowany jest zazwyczaj
dychotomiczny podział barier aktywności fizycznej na:
wewnętrzne – wynikające z osobowości jednostki i zewnętrzne
– niezależne od podmiotu [15, 16]. Podział ten
może być kwestionowany, jeżeli przyjmie się założenie,
że wybór zachowań spośród alternatywnych możliwości
jest aktem woli jednostki. Prowadzi to do uznania za
jedyną barierę „zewnętrzną” – fizyczne ograniczenie
(uniemożliwienie) podejmowania aktywności. Źródło
zachowań tkwi więc w osobowości, a ich względna stałość
stanowi o stylu życia danej jednostki.

Oczywiście nie jest to system binarny, ponieważ zachowania ludzkie cechuje
plastyczność, warunkowana szeregiem nie zawsze moż-
liwych do identyfikacji zmiennych. Tak więc postawa
wobec aktywności jest przejawem dyspozycji osobowo-
ściowych i w tych kategoriach proponuje się traktowanie
kinezjofobii [17].

W piśmiennictwie pojęcie kinezjofobii
funkcjonuje najczęściej jako będący konsekwencją urazu,
irracjonalny strach przed ruchem i aktywnością fizyczną,
wynikający z poczucia podatności na zranienia lub
uszkodzenia [18], a termin „fobia” kojarzony jest najczę-
ściej z silnymi stanami lękowymi, przejawiającymi się
różnymi objawami psychosomatycznymi i specyficznymi
zachowaniami. Lęk, bardziej lub mniej uświadamiany,
towarzyszy nam przez całe życie, a u jego podstaw zawsze
leży potrzeba bezpieczeństwa.

W przypadku aktywności fizycznej „typowe” objawy fobiczne występują rzadko
ze względu na fakt, że brak aktywności fizycznej należy
do kategorii zachowań unikających. Bardziej lub mniej
świadomie stosowane są tutaj różnego typu mechanizmy
obronne, co w przypadku aktywności fizycznej
przyjmuje postać racjonalizacji („brak czasu”, „brak
natychmiastowych efektów”), wyparcia (usunięcie ze
świadomości potrzeby aktywności), czy reakcji upozorowanych
(np. kibicowanie). Zastosowane w badaniach
narzędzie jest propozycją „szerszego” traktowania tego
terminu – w kategoriach dyspozycji osobowościowych
[19] jako nie tylko lęku przed bólem, a raczej jako obawy
przed, będącym konsekwencją aktywności fizycznej,
odczuwaniem dyskomfortu fizycznego lub/i psychicznego
(ból, uczucie zmęczenia, wyczerpanie, ośmieszenie
z powodu braku sprawności, negatywne postrzeganie
form aktywności przez społeczność). Takie podejście
do kinezjofobii sugeruje rozróżnienie w niej domeny
biologicznej i psychologicznej, co jest zbieżne z celem
strategicznym pomiaru tego zjawiska – konsekwencjami
zdrowotnymi oraz holistycznym pojmowaniem zdrowia,
uwzględniającym wpływ czynników społecznych na jego
fizyczny i psychiczny wymiar. Rozróżniając te domeny,
należy jednak pamiętać o komplementarności i wzajemnym
przenikaniu się czynników.

Wielość zmiennych warunkujących postawy pasywne
wymaga dla celów badawczych zastosowania redukcjonizmu.

Ponieważ celem strategicznym pomiaru zjawiska
kinezjofobii są jego konsekwencje zdrowotne, autorzy
zastosowanego w tych badaniach kwestionariusza kinezjofobii
proponują podział przyczyn pasywności na dwie
domeny: biologiczną i psychologiczną (uwzględniającą
również kontekst społeczny) – podobnie jak w holistycznym
modelu zdrowia.

Każda z domen zawiera cztery
czynniki, zaś doboru czynników dokonano w oparciu
o studia bibliograficzne tego problemu. Praca przedstawia
doniesienie wstępne z zaplanowanych, szeroko zakrojonych
badań populacyjnych.

Cel badań

Celem badań była deskrypcja poziomu kinezjofobii.
W związku z postawionym celem badań sformułowano
następujące pytania szczegółowe:

1. Czy płeć jest czynnikiem różnicującym poziom
kinezjofobii?

2. Które z analizowanych czynników najsilniej rzutują
na ogólny wskaźnik kinezjofobii u kobiet, a które
u mężczyzn?

3. Czy wiek, BMI i miejsce zamieszkania mają związek
z poziomem kinezjofobii?

Materiał i metody

Zbadano 996 osób w wieku od 18 do 82 lat z kilku województw
(śląskie, opolskie, małopolskie, świętokrzyskie)
południowej Polski. Wśród zbadanych było 708 kobiet
(K) (wiek: 28,21±12,79 lat, BMI: 22,15±3,61 kg/m2
) i 288 mężczyzn (M) (wiek: 32,92±14,66 lat, BMI: 25,29±3,85
kg/m2). Dobór do badań był przypadkowy, a kryteriami
kwalifikacyjnymi były: pełnoletność, wystarczająca
sprawność intelektualna do zrozumienia i wypełnienia
zastosowanych w badaniach narzędzi socjometrycznych
oraz brak ograniczeń w zakresie samodzielnej lokomocji.

Zastosowane narzędzia psychometryczne, wypełniane
samodzielnie przez badanych zawierały: metryczkę, gdzie
zebrano dane dotyczące płci, miejsca zamieszkania, wieku,
wysokości i masy ciała (w oparciu o które obliczono
wskaźniki BMI) oraz polską wersję kwestionariusza
kinezjofobii – Kinesiophobia Causes Scale [17].

Kwestionariusz kinezjofobii ma za zadanie określenie
poziomu barier aktywności fizycznej w dwóch domenach:
biologicznej i psychologicznej. Każda z tych domen (podskal)
zawiera po cztery czynniki, a punktacja odpowiedzi
w skali od 0 do 100 ma na celu „procentowo” określić
poziom natężenia barier aktywności. Domena biologiczna
(DB) – to średnia czynników: parametry morfologiczne,
zapotrzebowanie na stymulację, zasoby energetyczne oraz
popędy biologiczne.

Domena psychologiczna (DP) jest
średnią punktów z czynników: samoakceptacja, uzdolnienia
ruchowe, samopoczucie oraz wpływy społeczne,
zaś ogólny wskaźnik kinezjofobii (OWK) – to połowa
sumy punktów domeny biologicznej i psychologicznej.
Kwestionariusz został zamieszczony w załączniku pracy.

Analiza statystyczna obejmowała wykonanie statystyk
opisowych badanych parametrów: średnich (x),
wartości minimalnych (min) i maksymalnych (max),
odchyleń standardowych (SD) i wskaźników zmienno-
ści (V). Porównano badanych ze względu na płeć przy
użyciu testu U Manna-Whitneya. Uwzględniając dużą
rozpiętość wieku badanych, dokonano podziału na
kwartyle – zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, a zróżnicowanie
między kwartylami zbadano za pomocą analizy
wariancji ANOVA. Podział na kwartyle przedstawiał się
następująco: I kwartyl - K: 19 l, n=180; M: 22 l, n=76; II
kwartyl – K: 22,5 l, n=350; M: 26 l, n=135; III kwartyl – K:
35 l, n=178; M: 43 l, n=77. Również dokonano podziału
badanych – ze względu na wielkość miejsca zamieszkania.
W tym przypadku przyjęto podział: 1. Wieś (K: n=169, M:
n=60); 2. Miasto do 25 tys. mieszkańców (K: n=180, M:
n=59); 3. Miasto od 25 do 50 tys. mieszkańców (K: n=247,
M: n=128) 4. Miasto od 50 do 100 tys. mieszkańców (K:
n=60, M: n=20); 5. Powyżej 100 tys. (K: n=52, M: n=21).

Różnice również określono za pomocą analizy wariancji.
Poziom zależności między zmiennymi (masa ciała, BMI
– badane wskaźniki) zbadano przy użyciu wskaźnika
korelacji Spearmana. W każdym przypadku za poziom
istotności statystycznej przyjęto: p≤0,05.

Wyniki

Statystyki opisowe kinezjofobii, jej domen i czynników
dla kobiet przedstawia tabela 1, dla mężczyzn tabela 2.

Zgodnie z przyjętą metodyką badań, dokonano
porównania ze względu na płeć. Wyniki przedstawia
tabela 3.

Analiza wyników wskazuje na wyższy poziom zarówno
ogólnego wskaźnika kinezjofobii, jak i obydwu
domen u kobiet, niż u mężczyzn (tab. 1, 2). Porównanie
płci wykazało, że są to różnice istotne statystycznie
(tab. 3). Również jeśli chodzi o poszczególne czynniki, to
niemal wszystkie średnie kobiet są na wyższym poziomie.

Wyjątkiem jest czynnik: „indywidualne zapotrzebowanie
na stymulację”, gdzie minimalnie wyższą średnią
prezentowali mężczyźni. Między czynnikami domeny
biologicznej „parametry morfologiczne” i „indywidualne
zapotrzebowanie na stymulację” nie odnotowano różnic
istotnych statystycznie, podobnie jak w przypadku czynnika
domeny psychologicznej „samopoczucie”.

Kolejnym etapem postępowania było zbadanie
ewentualnych różnic poziomu kinezjofobii związanych
z wiekiem. Średnie domen i ogólnego wskaźnika kinezjofobii
dla kobiet (v1=1) oraz dla mężczyzn (v1=2)
przedstawia rycina 1.

Analiza wariancji kwartyli wieku wykazała różnice
istotne statystycznie (p≤0,05) dla kobiet jedynie w przypadku
domeny psychologicznej. Test post-hoc wskazał, że
zróżnicowanie to dotyczy kwartyla trzeciego z pierwszym
i z drugim. W przypadku mężczyzn analiza wykazała
zróżnicowanie istotne statystycznie dla obydwu domen:
biologicznej i psychologicznej oraz dla ogólnego wskaźnika
kinezjofobii. Dalsza analiza testem post-hoc wykazała,
że w każdym przypadku różnice te dotyczą trzeciego
kwartyla z pierwszym i trzeciego z drugim (p≤0,05).

Nie stwierdzono związku zarówno masy ciała, jak
i wskaźnika BMI z domenami i ogólnym wskaźnikiem
kinezjofobii dla ogółu badanych kobiet i mężczyzn.

W obydwu przypadkach wskaźniki korelacji Spearmana
były poniżej 0,15 u kobiet i 0,25 u mężczyzn (p≤0,05).
Zbadano również poziom domen i wskaźników
uwzględniający wielkość miejsca zamieszkania badanych.
Średnie przedstawia rycina 2.

Analiza wariancji ANOVA nie wykazała zróżnicowania
istotnego statystycznie ze względu na wielkość
miejsca zamieszkania badanych ani u kobiet, ani u mężczyzn.

Dyskusja

Uwagę zwracają najwyższe średnie czynnika „podatność
na wpływy społeczne” zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.

Mimo stosunkowo niskiej średniej wieku badanych,
wartości średnie przekroczyły wartość 50 pkt. Świadczyć
to może o (jeszcze) niezbyt sprzyjającym klimacie
dla aktywności w społeczeństwie polskim. Odpowiedzi
na pytania zawarte w kwestionariuszu wskazują, że nie
wszystkie formy aktywności fi zycznej (taniec, sport, praca
niezwiązana z zarobkowaniem) są akceptowalne – jako
możliwe do praktykowania przez wszystkich, niezależnie
od wieku, płci i pozycji społecznej. Wyraźnie zauważalny
jest tutaj historyczny kontekst bierności ruchowej w spo-
łeczeństwie polskim [20]. Prowadzi to do konkluzji, że
w społecznym postrzeganiu aktywności fi zycznej jako
wartości, tkwią duże rezerwy dotyczące pokonywania
barier tejże aktywności.

Relatywnie wysoki poziom punktacji, niezależnie
od płci, odnotowano w czynnikach: „indywidualne zapotrzebowanie
na stymulację” i „samopoczucie”, gdzie
średnie były nieco poniżej 50 pkt. Uwzględniając wiek
badanych – potwierdza to z jednej strony relatywnie niski
poziom potrzeb dotyczących aktywności („indywidualne
zapotrzebowanie na stymulację”), z drugiej strony – dosyć
częste w polskim społeczeństwie postrzeganie zdrowia
z perspektywy patogenetycznej (czynnik: „samopoczucie”)
[21].

Jednocześnie zróżnicowanie dymorfi czne ze
względu na płeć średnich tych czynników, obok czynnika
„parametry morfologiczne” było najmniejsze (tab. 3).


Warto zwrócić uwagę na znaczenie czynnika „samoocena
uzdolnień ruchowych” w domenie psychologicznej,
którego średnie u kobiet i u mężczyzn zlokalizowane są
na czwartej pozycji, jeśli chodzi o wysokość punktacji
wśród wszystkich czynników. Okres dzieciństwa i młodości
to czas, kiedy uzdolnienia ruchowe rozwijane są
najintensywniej. Kształtowane są również postawy wobec
aktywności.

Zgodnie z teorią kontynuacji, człowiek jest
skłonny do kontynuowania nabytych w młodości nawyków
i przyzwyczajeń, co dotyczy również postaw wobec
aktywności [22, 23]. Ten czynnik wskaźnika kinezjofobii
może być szczególnie diagnozujący dla istniejących systemów
edukacji.

Najniższy poziom średnich u obydwu płci odnotowano
w czynniku „parametry morfologiczne”. Jest to
zrozumiałe, jeśli uwzględni się z jednej strony wartości
wskaźnika BMI badanych – mieszczące się w granicach
normy, z drugiej strony – wspomniane we wstępie
współczesne możliwości sprawnego funkcjonowania
społecznego przy minimalnym nakładzie energii.

Mimo iż nie odnotowano wpływu wskaźnika proporcji masy
do wysokości ciała (BMI), to stosunkowo mała wielkość
odchylenia standardowego sugeruje rozwinięcie badań
uwzględniające wyraźnie niestandardowe wielkości tego
parametru. Dotyczy to również poziomu kinezjofobii
ze względu na wielkość miejsca zamieszkania (ryc. 2).

Brak zróżnicowania analizowanych wskaźników może
sugerować pewną unifikację poglądów i postaw – również
dotyczącą aktywności (media, procesy migracyjne).
Wymaga to jednak potwierdzenia na szerszym materiale
badawczym.

Z kolei największe zróżnicowanie średnich pomię-
dzy kobietami a mężczyznami dotyczyły czynników
„poziom samoakceptacji” w domenie psychologicznej
i „siła popędów biologicznych” w domenie biologicznej.

Wydaje się, że wyższy poziom średnich u kobiet można
uzasadnić warunkowaną biologicznie (prokreacja) i
historycznie (przetrwanie gatunku) rolą obydwu płci,
z czego wynikał i wynika społeczny kontekst ich funkcjonowania.

Jak wskazują prezentowane wyniki badań (analiza
wariancji kwartyli – ryc. 1), wiek można uznać za determinantę
zjawiska kinezjofobii, niezależnie od płci. Ze
względu na wyższą średnią wieku w badanej populacji,
zjawisko to w sposób bardziej wyrazisty zauważalne jest
u mężczyzn. Trzeba jednak uwzględnić metodę populacyjną
badań i dlatego zachować ostrożność przed formu-
łowaniem ostatecznych wniosków przed rozszerzeniem
materiału badawczego o grupy bardziej zaawansowane
wiekiem.

Reasumując należałoby stwierdzić, że pomiar zjawiska
lęku przed ruchem może stać się przyczynkiem do
pogłębionych studiów, wykorzystujących szereg dziedzin
nauki, których celem kierunkowym jest wspomniana
wcześniej redukcja czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych.
Stanowić też może bazę do pogłębionych
studiów dotyczących roli aktywności fizycznej w rozwoju
procesów inwolucyjnych.

Wnioski

1. Płeć jest czynnikiem różnicujących poziom kinezjofobii
– kobiety prezentują wyższy poziom zarówno
ogólnego wskaźnika kinezjofobii, jak i obydwu
domen: biologicznej i psychologicznej.
2. Wpływy społeczne są najsilniej rzutującym czynnikiem
na ogólny wskaźnik kinezjofobii zarówno u
kobiet, jak i u mężczyzn.
3. W badanej populacji nie odnotowano zależności
między wskaźnikiem BMI oraz miejscem zamieszkania
badanych a domenami i ogólnym wskaźnikiem
kinezjofobii. Wiek może być determinantą nasilenia
tego zjawiska.
Piśmiennictwo / References
1. Kuryłowicz W, Kopczyński J. Diseases of civilization,
today and tomorrow. World Journal of Microbiology and
Biotechnology 1986; 2: 253-265.
2. KnapikA, SauliczE, KuszewskiM, PlintaR. An Analysis of
Relations Between a Self-Assessment of Health and Active
Life-Style. Medicina Sportiva 2009; Vol.13, No.1, p.17-21.
3. Varo J, Martinez-Gonzalez M, Irala-Estevez J, Kearney J,
Gibney M, Martinez A. Distribution and determinants od
sedentary lifestyles in the European Union. International
Journal of Epidemiology 2003; 32: 138-146.
4. Drygas W. Czy ,,siedzący” styl życia nadal stanowi zagrożenie
dla zdrowia społeczeństwa polskiego? Medycyna Sportowa
2006; 22: 111-116.
5. Wojtyniak B, Goryński P (red.). Sytuacja zdrowotna ludności
Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy
Zakład Higieny, Warszawa 2008.
6. Pate RR et. all. Physical activity and public health. A recommendation
from the Centers for Disease Control and
Prevention and the American College of Sports Medicine.
JAMA 1995; 273: 402-407.
7. Blair SN, La Monte MJ, Nichaman MZ. The evolution of
physical activity recommendations: how much is enough?
Am J Clin Nutr 2004;79 (suppl): 913S–920S.
8. Kushi et. all. American Cancer Society Guidelines on Nutrition
and Physical Activity for Cancer Prevention. Cancer J
Clin 2006; 56: 254-281.
9. Physical Activity and Public Health: Updated Recommendation
for Adults From the American College of Sports
Medicine and the American Heart Association. Circulation
2007; 116: 1081-1093.
10. WHO Global Recommendations on Physical activity for
Health. www.who.int/.../dietphysi...ecommendations/
2.10.2010.
21. Dolińska-Zygmunt G. Orientacja salutogenetyczna w problematyce
zdrowotnej. Model Antonovsky’ego. (W:) Podstawy
psychologii zdrowia. Red. Grażyna Dolińska-Zygmunt.
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001: 19-31.
22. Curtis J., McTeer W., White P.: Exploring effects of school
sport experiences on sport participacion in later life. Sociology
of Sport Journal 1999;16: 348-265.
23. Knapik A., Saulicz E., Kuszewski M., Gruca M. Aktywność
ruchowa jako zachowanie zdrowotne: w poszukiwaniu
przyczyn i motywów. (W:) Family - centered care. Red.:
M. Kosińska, L. Niebrój. Eukrasia, Vol 10; Media Silesia
2008: 49-56.

z Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie
Rzeszów 2012, 3, 277–287

Andrzej Knapik
Edward Saulicz
Michał Kuszewski
Andrzej Myśliwiec
Jerzy Rottermund
Ryszard Plinta