[massagewarsaw]

Paweł Büttner, Beata Czarnecka, Honorata Shaw

Zastosowanie terapii manualnej w leczeniu dysfunkcji stawu skroniowo żuchwowego

Streszczenie

Cel pracy: na podstawie dostępnego piśmiennictwa
opisano krótką historię rozwoju medycyny manualnej
z omówieniem głównych kierunków jej działania.
Zaprezentowano sylwetki twórców tej dziedziny
medycyny, a także jej obecną pozycję w terapii schorzeń
układu mięśniowo-stawowego.

Podsumowanie: dla lekarzy istotna wydaje się wiedza
o możliwych związkach dysfunkcji narządu żucia
z układem mięśniowo-powięziowym całego organizmu
oraz świadomość wspomagania leczenia
zaburzeń stawów skroniowo-żuchwowych nowymi
metodami fizjoterapeutycznymi.

Wstęp

Wynikiem postępu w naukach medycznych
jest wprowadzenie nowych metod diagnostycznych,
leków, a także technik chirurgicznych.

Znaczne nakłady finansowe konieczne
do prowadzenia badań powodują, że koszty
zarówno diagnostyki jak i leczenia rosną
równie szybko jak związana z nimi wiedza.
Jednocześnie zarówno w świecie medycznym,
jak wśród poddawanych leczeniu pacjentów
świadomość o nadmiernie i zbyt często stosowanej
farmakoterapii nabiera coraz większej wagi.

Równocześnie coraz wyraźniej zaznacza
się obecność medycyny alternatywnej, opartej
o istniejące w medycynie ludowej wielowiekowe
tradycje przynoszące często dobre wyniki.
Jest to szczególnie widoczne w schorzeniach
związanych z dysfunkcją układu mięśniowo--szkieletowego.

Stosowane tutaj różnego typu manipulacje
manualne lub zabiegi fizjoterapeutyczne prowadzą
do zadowalających wyników przy mniejszym
nakładzie środków i znacznie mniejszym
narażeniu organizmu na uboczne skutki leczenia
farmakologicznego. Skuteczność tego
typu leczenia jest z pewnością uwarunkowana
również wszechobecnym i coraz dotkliwszym
stresem towarzyszącym wszystkim aspektom
współczesnego życia.

Cel pracy

Celem pracy było opisanie na podstawie pi-
śmiennictwa historii rozwoju medycyny manualnej
oraz przedstawienie jej aktualnej pozycji
w terapii schorzeń układu mięśniowo--stawowego.

Epidemiologia

W praktyce lekarza stomatologa prawie każ-
dego tygodnia pojawiają się pacjenci z zaburzeniami
czynności stawu skroniowo-żuchwowego
(ssż). Ta grupa pacjentów wymaga odmiennego
sposobu postępowania, aniżeli w
typowych stanach dotyczących chorób zębów
lub tkanek przyzębia [7].

W piśmiennictwie
dotyczącym częstości występowania tych zaburzeń
istnieją sprzeczne dane wynikające ze
stosowania odmiennych kryteriów oceny w
badaniach epidemiologicznych i badaniach
prowadzonych wśród zgłaszających się do leczenia
pacjentów. Jak wynika z danych epidemiologicznych
50 – 75% populacji wykazuje
oznaki dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwowego
(trzaski lub ograniczenie ruchomości żuchwy)
w jakimś okresie swego życia, podczas
gdy 20-25% pacjentów ma objawy (ból lub
dyskomfort) ze strony ssż. Z leczenia korzysta
natomiast 3-4% populacji, co świadczy o
znacznej wadze tego problemu [7].

Z innych statystyk wynika, że u około 50%
pacjentów dolegliwości ze strony ssż mijają
bez leczenia, w 25% przypadków dolegliwości
występują po zastosowaniu niesterydowych
leków przeciwzapalnych i miorelaksantów, u
20% po leczeniu za pomocą szyn zgryzowych,
zaś 1-2% przypadków leczenie kończy się zabiegami
chirurgicznymi [25].

Stąd pozostaje
około 3% cierpiących wymagających innych
metod leczenia opisywanych w piśmiennictwie
jako metody fizjoterapeutyczne, chiropraktyczne,
masaż, biofeedback, akupunktura,
poznawcza terapia behawioralna, poradnictwo
i terapia psychologiczna. Są one już stosowane
w medycynie ogólnej, a także w przypadkach
leczenia dolegliwości bólowych ze strony ssż.

Według Raphaela i wsp. (21) korzysta z nich
22,6% cierpiących na to schorzenie, 12,5%
wykorzystuje terapię relaksacyjną a 9% metody
chiropraktyczne (manualne). Również stosowanie
zabiegów alternatywnych, takich jak
masaż, terapia manualna i akupunktura przynosi
bardzo dobre wyniki [6].

Terapia manualna

Zaburzenia czynności stawów skroniowo-
-żuchwowych stanowią znaczny problem diagnostyczny
i leczniczy. Są klasycznym przykładem
zasady, że najlepsze wyniki leczenia
uzyskuje się lecząc pacjenta, nie skupiając się
wyłącznie na samym zaburzeniu. Nowoczesne
podejście do leczenia tych stanów obejmuje
poradnictwo, fizjoterapię, farmakoterapię, leczenie
z zastosowaniem szyn nakładkowych,
podawanie sterydów, zabiegi nastawiania żuchwy
w znieczuleniu miejscowym, a także leczenie
chirurgiczne. Najczęściej stosuje się
jednocześnie kilka wzajemnie uzupełniają-
cych się metod leczenia [7, 10].

Wyniki badań klinicznych wykazały że poradnictwo
polegające na wyjaśnieniu przyczyn
istniejących dolegliwości, mechanizmów występujących
parafunkcji i umiejętności ich
kontroli jest jednym z najważniejszych i coraz
wyraźniej artykułowanym elementem terapii
stawu skroniowo-żuchwowego. W uzasadnionych
przypadkach obejmuje ono również pomoc
psychologa [3, 7, 10, 11, 17, 21].

Bardzo ważną rolę w skuteczności leczenia
dysfunkcji ssż odgrywa również fizjoterapia
i terapia manualna, która nie znalazła jeszcze
wśród lekarzy stomatologów uznania na
jakie zasługuje. Powodem tego stanu rzeczy
jest z jednej strony brak piśmiennictwa omawiającego
możliwości stosowania fizjoterapii
i terapii manualnej w tych schorzeniach, zaś
z drugiej brak fizjoterapeutów rozumiejących
złożoność i specyfikę leczenia stawu skroniowo-żuchwowego.

Istniejące, nieliczne publikacje podkreślają
rolę wcześnie wprowadzanej fizjoterapii jako
czynnika wydatnie skracającego czas leczenia.

Wykazano, że jest ona szczególnie skuteczna
w leczeniu stanów, w których przyczyną dolegliwości
są zmiany w mięśniach. Dobre wyniki
leczenia uzyskano stosując terapię manualną
tkanek miękkich, zabiegi fizykalne z zakresu
światłolecznictwa i elektrolecznictwa,
w tym ultradźwięki i lasery biostymulacyjne.

Prowadzone nad skutecznością tego typu leczenia
badania wykazały, że około 75% pacjentów
doznało ulgi w istniejących dolegliwościach
do tego stopnia, że dalsze leczenie
nie było konieczne [7].

Wymienione fizjoterapeutyczne metody leczenia
są zwykle ograniczone do samego stawu
lub jego najbliższych okolic. Rosnąca wiedza
o możliwościach leczenia manualnego w
zakresie mięśni mających związek z powstawaniem
dysfunkcji lub, w których dochodzi
do zmian z powodu schorzeń ssż otwiera nowe
możliwości leczenia.

W dostępnych obecnie
podręcznikach opisywane są jedynie zabiegi
manualne na żuchwie wykonywane w znieczuleniu
ogólnym u pacjentów, u których doszło
do ograniczenia ruchów w stawie pochodzenia
mechanicznego. Próba nastawienia głowy
żuchwy jest w tych sytuacjach niemożliwa z
uwagi na silny skurcz mięśni lub znaczny ból
i jedynie znieczulenie ogólne pozwala na przywrócenie
prawidłowej czynności stawu [10].

Możliwości i zasady stosowania terapii tkankowej
mięśni odpowiedzialnych za czynność
ssż są znane wąskiemu kręgowi entuzjastów,
ale dotycząca tego zagadnienia wiedza zaczyna
być coraz szerzej popularyzowana również
w naszym kraju, do czego wydatnie przyczyniło
się powstanie Polskiego Towarzystwa
Dysfunkcji Narządu Żucia (PTDNŻ). W 2007
roku odbyła się konferencja naukowo-szkoleniowa
zorganizowana przez PTDNŻ wspólnie
z Polskim Lekarskim Towarzystwem
Medycyny Manualnej (PLTMM) nosząca tytuł
„Dysfunkcje układu ruchowego narządu
żucia a medycyna manualna”.

Jednak nadal, wśród znacznej większo-
ści lekarzy stomatologów wiedza dotycząca
związków dysfunkcji mięśni żucia z pozosta-
łym układem mięśniowo-powięziowo-szkieletowym
jest mało poznana. Brak jest również
świadomości, że zmiany w obrębie tego
układu są zdolne do destabilizacji stawu skroniowo–
żuchwowego. Tymczasem na świecie
wiedza i praktyka w tym zakresie poczyniła
już znaczne postępy i rola medycyny (terapii)
manualnej jest już w leczeniu wyraźnie widoczna [12-14].

Już sama definicja fizjoterapii
określonej w podręczniku „A Clnical Guide to
Temporomadibular Disorders” jako „leczenie
urazów lub chorób za pomocą metod fizycznych
takich, jak ćwiczenia fizyczne, ciepło,
manipulacje ręczne, masaż i stymulacja elektryczna”
sugeruje związek terapii manualnej i fizjoterapii [7].

Określenie „terapia manualna” oznacza dosłownie
„leczenie ręczne”, co w pełni nie oddaje
istoty tego sposobu leczenia, gdyż wiele
ćwiczeń i technik z zakresu fizjoterapii nosi
również znamiona „leczenia ręcznego” [16,
17]. Terapia manualna ma wielowiekową tradycję
i jest tak stara jak wiedza medyczna.

Dotyk towarzyszył człowiekowi od zawsze
jako wyraz uczuć, a także sposób leczenia
urazów i różnego typu schorzeń. W starożytnych
tekstach dotyczących leczenia opisano
procedury manualne, takie jak trakcje i techniki
z zastosowaniem dźwigni w leczeniu deformacji
kręgowych, którymi posługiwał się
Hipokrates. W tym czasie stosowano także
zabiegi repozycji zwichniętej żuchwy, co jest
dowodem że zabiegi i techniki manualne były
już wówczas wykorzystywane w leczeniu dysfunkcji
i dolegliwości ze strony stawu skroniowo
żuchwowego [20].

W późniejszym okresie, aż do XIX w. rola
terapii manualnej zmalała, prawdopodobnie
w wyniku licznych epidemii powodujących,
że osoby zajmujące się leczeniem manualnym
miały większy dystans do bliskiego kontaktu z
pacjentami. Renesansem zainteresowania się tą
dziedziną wiedzy był wiek XIX. Dotyczyło to
zarówno Europy jak i Stanów Zjednoczonych.

Dużą popularność zyskali, tak zwani „nastawiacze
kości”, których działalność popierali
na łamach „Lancetu” James Paget i Wharton
Hood, uznani ówcześni brytyjscy lekarze [20,
23]. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych
rozpoczęli swą działalność lekarz medycyny a
jednocześnie twórca osteopatii Andrew Taylor
Still i Daniel David Palmer samouk w zakresie
praktyki manipulacyjnej, twórca chiropraktyki.
Odegrali oni znaczącą rolę w rozwoju medycyny
manualnej [2, 8, 20, 22, 24].

Andrew Taylor Still (1828-1917) w swojej
filozofii osteopatii połączył obowiązującą wiedzę
medyczną z prawdami wywodzącymi się
ze starożytności podnosząc jednocześnie problem
niewłaściwego i nadmiernego stosowania
leków. Podstawą filozofii Stilla były dwa
pojęcia: jedność całego ciała (holistyka) oraz
wiara w gojące siły natury, co wyraża się zasadą,
że organizm jest zaopatrzony w odpowiednie
mechanizmy konieczne do utrzymywania
zdrowia i rekonwalescencji w chorobie.

Rolę lekarza widział on w zwiększaniu wydolno-
ści tych mechanizmów [2, 20]. W opinii Stilla
system mięśniowo – szkieletowy stanowi bardzo
ważną składową organizmu i zmiany wewnątrz
tego układu wpływają na zdrowie. Za
podstawową metodę leczniczą Still uznawał
manipulację manualną prowadzącą do przywrócenia
wydolności całego organizmu.

Podjęta przez Stilla próba zainteresowania
lekarzy swymi poglądami nie znalazła uznania
i początkowo została całkowicie odrzucona.

Dopiero odnoszone przez niego sukcesy
kliniczne przekonały wielu, zarówno w kraju
jak i na świecie, do zainteresowania się nową
filozofią i metodą leczenia zwaną osteopatią.

Wynikiem tego było założenie w 1892 roku
pierwszej szkoły medycyny osteopatycznej w
Kirksville. Sto dziesięć lat później w 2002
roku istniało w USA 20 szkół medycyny osteopatycznej,
które kończy rocznie ponad 2000
studentów [2, 20].

Prawie równocześnie ze Stillem rozpoczął w
USA swoją działalność w zakresie medycyny
manualnej Daniel David Palmer (1845-1913).

Pomimo braku wykształcenia medycznego zyskał
znaczną popularność jako „znachor magnetyczny”.

W historii medycyny manualnej
uważany był za prekursora chiropraktyki, jednak
dopiero jego syn Bartlett Joshua Palmer
(1881-1961) nadał chiropraktyce dynamiczne
tempo rozwoju [18, 19, 20].

Oryginalnym konceptem Palmera było za-
łożenie, że główną przyczyną choroby jest zaburzenie
przekazu bodźców nerwowych, na co
w znacznym stopniu wpływają zaburzenia w
kręgosłupie (subluksacje). Usunięcie subluksacji
przez nastawienie chiropraktyczne uwa-
żał za podstawowy sposób leczenia. Obecnie
chiropraktyka jest praktykowana na całym
świecie, lecz głównym źródłem kształcenia
chiropraktyków są Stany Zjednoczone. Staje
się ona także coraz popularniejsza w Australii
i Nowej Zelandii, a leczenie chiropraktyczne
jest elementem programów zdrowotnych w
tych krajach [20].

W XX wieku głównymi propagatorami medycyny
manualnej byli: James Mennell i Edgar
Cyriax, którzy zyskali uznanie dla tego sposobu
leczenia w londyńskim środowisku medycznym.
Doktor James Cyriax (1904-1985)
był znany głównie jako autor podręczników
z zakresu medycyny manualnej. Jego zasługą
była również promocja edukacji manualnej
wśród fizjoterapeutów oraz włączenie procedur
manualnych do leczenia ortopedycznego
[5, 20].

Innym wybitnym znawcą i propagatorem
medycyny manualnej był chirurg ortopeda
John Bourdillon, który zainteresował się medycyną
manualną jako student Uniwersytetu
Oxford. Obserwując dobre wyniki leczenia
uzyskiwane przez niewykwalifikowanych manipulatorów
rozpoczął studiowanie stosowanych
przez nich technik. Na podstawie uzyskanej
w tej dziedzinie wiedzy i własnych do-
świadczeń wydał podręcznik pt.: „Manipulacje
kręgowe” [20].

Zasady praktykowania medycyny manualnej
nie powinny być postrzegane jako oddzielona
od ogólnej medycyny magiczna umiejętność.
Istotne jest również zrozumienie, że
nie jest to panaceum na wszystkie istniejące
schorzenia. Głównym przedmiotem zainteresowania
medycyny manualnej jest system mię-
śniowo – szkieletowy, stanowiący ponad 60%
masy naszego ciała, poprzez który odbywa się
ocena diagnostyczna pozostałych układów i
narządów.

Diagnostyka strukturalna stosowana
w tej dziedzinie medycyny ocenia nie tylko
układ mięśniowo-szkieletowy w aspekcie poszczególnych
chorób i dysfunkcji, lecz może
również stanowić ważne źródło informacji dotyczących
schorzeń i dysfunkcji narządów wewnętrznych.

Techniki manipulacyjne są przede wszystkim
stosowane w celu zwiększenia ruchomo-
ści w regionach ograniczeń czynności układu
mięśniowo-szkieletowego i zmniejszenia bólu.

Niektórzy praktycy skupiają się głównie na
uśmierzania bólu, podczas gdy inni są również
zainteresowani przywróceniem ruchomości
stawowej i tkankowej. Właściwie użyte procedury
manipulacyjne mogą być zatem skuteczne
nie tylko w redukcji bólu mięśniowo-
-szkieletowego, lecz również w ogólnej poprawie
samopoczucia pacjenta [16, 20, 26].

Intuicyjne działania medycyny manualnej
wymagały ich ściślejszego zdefiniowania i
skodyfikowania. Posłużył temu zjazd z udzia-
łem ponad 35 ekspertów z medycyny manualnej
z całego świata który odbył się w 1983
roku w Fischingen, Szwecja. Uczestnicy reprezentowali
różne szkoły medycyny manualnej
z ich oczywistą różnorodnością doświadczeń
klinicznych. Wynikiem tego spotkania
było osiągnięcie konsensusu co do celu manipulacji.

Został on zdefiniowany następująco:

„Celem manipulacji jest przywrócenie maksymalnego
bezbolesnego ruchu układu mię-
śniowo-szkieletowego w balansie postawy.
Określenie balans postawy oznacza równowagę
sylwetki [1, 27, 28].

Znane obecnie metody i techniki fizjo i fi-
zykoterapii, stosowane w leczeniu zaburzeń
w obrębie stawów, tkanek miękkich i statyki
ciała mogą być z powodzeniem zaadoptowane
do leczenia dysfunkcji w zakresie stawów
skroniowo – żuchwowych. W prawidłowym
prowadzeniu takiego leczenia konieczna
jest współpraca pomiędzy lekarzami: stomatologiem,
ortodontą, radiologiem, chirurgiem
szczękowo-twarzowym, protetykiem oraz fi-
zjoterapeutą i psychologiem.

W naszym kraju
poza lekarzami stomatologami różnych specjalności
terapią stawów skroniowo-żuchwowych
zajmują się również z powodzeniem fi-
zjoterapeuci, którzy ukończyli szkolenie z zakresu
terapii manualnej, terapii powięziowo-
-łącznotkankowej, technik czaszkowo-krzyżowych
(terapia kraniosakralna) i osteopatii.

W aspekcie fizjoterapeutycznym problemy
ze strony stawów skroniowo-żuchwowych
mogą mieć charakter pierwotny lub wtórny. Do
przyczyn pierwotnych zaliczamy zmiany chorobowe
zarówno w kościach jak i wewnątrz
stawu i obejmujące osteoartrozę, braki w uzę-
bieniu, nieprawidłowy zgryz i tor ruchu żuchwy
oraz bruksizm. Przyczyny wtórne obejmują
dużą grupę czynników nie związanych
bezpośrednio ze stawami skroniowo żuchwowymi,
lecz wpływające na nie pośrednio.

Do przyczyn o charakterze wtórnym zaliczamy:
zaburzenia statyki ciała spowodowane
jednostronnym obniżeniem miednicy, wyzwalające
nadmierną aktywność mięśni po stronie
obniżonej miednicy i wywołujące nieprawidłowe
boczne ułożenie czaszki, prowadzące do
kompresji stawów skroniowo-żuchwowych.
Inną równie ważną przyczyną jest nieprawidłowe,
nawykowe ustawienie głowy w pozycji
wysuniętej do przodu znane w piśmiennictwie
anglosaskim jako forward head posture (FHP) [10].

Kolejnym często występującym czynnikiem
jest praca w pozycji siedzącej, powodująca
powstawanie zaburzeń równowagi pomiędzy
systemem czaszkowo-żuchwowym, a
obszarem ramion i szyi, co wynika z faktu, że
mięśnie ramion i karku są antagonistami mię-
śni żuchwowych oraz nad i podgnykowych.

Kolejnymi przyczynami są silne urazy mechaniczne
twarzy i żuchwy, blizny pooperacyjne
w obrębie karku, szyi, twarzowej części czaszki
i jamy ustnej, a także liczne mikrourazy włó-
kien mięśniowych spowodowanych istnieniem
nawykowych parafunkcji. Nadmierne i długotrwałe
napięcie mięśni prowadzi do powstania
tak zwanych punktów spustowych (ang. trigger
points), miejsc o nadmiernej wrażliwości
na ucisk (który wyzwala ból heterotopowy) le-
żących w obrębie hipertonicznych tkanek [3,
16, 20, 26].

Wtórnymi przyczynami zaburzeń w obrębie
stawu skroniowo żuchwowego może być również
kumulacja stresorów i nawyk tłumienia
emocji, prowadzące do nadmiernych napięć
ujawniających się zaburzeniami w obrębie
równowagi mięśniowej. Poszczególne mię-
śnie oddziaływają wzajemnie na siebie tworząc
łańcuchy mięśniowe, w które włączony
jest również układ narządu żucia [3, 7, 11, 16, 17, 29].

Oznacza to, że problemy chorobowe
związane ze stawem skroniowo-żuchwowym
należy rozpatrywać w połączeniu z innymi zespołami
czynnościowymi. Wynika stąd istotna
wskazówka, że w diagnostyce zaburzenia
czynności stawu ocena statyki ciała pacjenta
powinna stanowić ważną składową badania
medycznego.

Złożoność patogenezy zaburzeń stawów
skroniowo-żuchwowych wskazuje na konieczność
ich leczenia w zależności od istniejących
zaburzeń i objawów. Na podstawie uzyskanego
dotychczas doświadczenia klinicznego można
z całą pewnością przyjąć, że wiele technik medycyny
manualnej daje dobre wyniki leczenia
pod warunkiem prawidłowego ich dobrania i
zastosowania w zależności od sytuacji.

Przy obecności zaburzeń ruchomości i istnienia
dolegliwości bólowych dobre wyniki
przynosi zastosowanie takich technik, jak
poizometryczna relaksacja mięśni, manualne
przywracanie ruchomości stawowej, palpacja
i leczenie punktów spustowych w obrębie mię-
śni żucia i mięśni okolicznych, a także badanie
sylwetki w kierunku zaburzeń statyki cia-
ła obejmujące badanie ruchomości i napięcia
mięśni szyi i karku, badanie ruchomości ko-
ści gnykowej i obręczy barkowej oraz badanie
miednicy i kończyn dolnych [7, 16, 29].

U pacjentów po ciężkim urazie mechanicznym
można zastosować w zależności od
wskazań terapię powięziowo– łącznotkankową,
drenaż limfatyczny i zabiegi fizykalne.
Ból spowodowany obecnością blizn pooperacyjnych
można zlikwidować stosując techniki
powięziowe oraz terapię punktów spustowych.

Dobre wyniki w leczeniu dolegliwości bólowych,
napięć i obrzęków limfatycznych daje
zastosowanie kinesiotapingu medycznego polegającego
na plastrowaniu za pomocą specjalnych
plastrów i odpowiednio dobranych technik
ich naklejania.

Skuteczną, z powodzeniem stosowaną metodą
wspomagającą jest autoterapia polegają-
ca na nauczeniu pacjenta ćwiczeń, aby mógł je
wykonywać w domu. Dobre wyniki przynosi
również łączenie właściwych dla danego schorzenia
zabiegów fizykalnych takich jak światłolecznictwo,
laseroterapia, ciepłolecznictwo,
krioterapia, ultradźwięki, fonoforeza, jonoforeza,
elektroterapia (przy bezwzględnych
wskazaniach) lub magnetoterapia w połączeniu
z technikami manualnymi [16, 26].

Podsumowanie

Terapia manualna ma bardzo długą historię.
Przeżywała okresy całkowitego zapomnienia
i ponownych odkryć. Obecnie obserwujemy
jej kolejny renesans związany z lepszym zrozumieniem
holistycznego aspektu leczenia jak
również z dobrze udokumentowanymi sukcesami
leczniczymi wynikającymi z postępu
wiedzy w tej dziedzinie.

Dla lekarza stomatologa ważna jest wiedza
o możliwych związkach dysfunkcji narządu
żucia z układem mięśniowo-powięziowym
całego organizmu, a także świadomość,
że tworzą się nowe możliwości wspomagania
leczenia zaburzeń stawów skroniowo-żuchwowych
nowymi metodami fizjoterapeutycznymi.

Jednocześnie wykorzystanie tych mało znanych
a skutecznych i pozbawionych ryzyka
działań ubocznych metod, wymaga rozszerzenia
wykształcenia fizjoterapeutów o problemy
dotyczące zaburzeń czynnościowych stawu
skroniowo żuchwowego lub stworzenia
dla nich możliwości specjalizowania się w tej
dziedzinie.

Piśmiennictwo

1. Abrahams V C: The physiology of neck muscles.
Their role in head movement and maintenance
of posture. Can J Physiol Pharmacol
1977, 55: 332-338.
2. Ash M, Ramfjord S P, Schmidseder J,
Liebermann M A, Gazit E, Fchs C, Lilos P:
Schienentherapie. Urban and Schwarzeberg.
München 1995, str. 131-136.
3. Bean E H: The Spirit of ostaopathy 1956.
4. Cyriax J H:. Cyriax’s Illustrated manual
of Orthopaedic Medicine, ButterworthHeinemann
2nd edition December 1996.
5. DeBar L L, Vuckovic N, Schneider, J
Ritenbaugh: Use of complementary and alternative
medicine for temporomandibular disorders.
J Orofac Pain 2003, 17, 3: 224-236.
6. Gray R J M, Davies S J, Quayle A A: A Clnical
Guide to Temporomadibular Disorders. BDJ
BOOKS 2007, 5: 27-30, 6: 31-36.
7. Hoag J M: Osteopathic Medicine 1969.
8. James B, Mennell M D: Third edition of massage,
Its principles and practice and practice
P. Blakiston’s Son and Co., Philadelphia
1934.
9. Kaplan A S, Assael L A: Temporomandibular
disorders. Saunders Company, Philadelphia
1991, str. 435-495.
814
P. Büttner i in. Czas. Stomatol.,
10. Kleinrok M: Zaburzenia czynnościowe układu
ruchowego narządu żucia. Biblioteka
Stomatologa Praktyka. Warszawa 1992, str.
177-178.
11. Lewit K: Manipulative Therapy in
Rehabilitation of the Locomotor System 2 end
ed. Butterworth-Heinemann London 1991, 4:
146-147, 6: 213, 6: 258, 7: 355.
12. Nobili A, Adwersi R: Relationship between
posture and occlusion: A clinical experimental
inwestigation. J Craniomandibular Pratice
1996, 14: 274-285.
13. Nowotny J: Podstawy Fizjoterapii Część 1.
Kasper. Kraków 2004, str. 198-201.
14. Nowotny J: Podstawy Fizjoterapii Część 2.
Kasper. Kraków 2004, str. 97-174.
15. Nowotny J: Podstawy Fizjoterapii Część 3.
Kasper. Kraków 2005, str. 315-379.
16. Palmer D D: The Chiropractic (Kindle
Edition) Lord Majesty Productions, a division
of The Harper 2007.
17. Philip E, Greenman D O: FAAO Principles
of manual medicine. Third edition LWW
Philadelphia 2003, 1: 3-5.
18. Raphael K.G., Klausner J.J. and S. Nayak S,
Marbach J J: Complementary and alternative
therapy use by patients with myofascial
temporomandibular disorders. J Orofac Pain
2003, 17, 1: 36-41.
19. The US Department of Health, Education,
and Welfare.: The research status of Spinal
manipulative Therapy, NINCDS Monograph
1975, 15: 3-47.
20. Wardwell W: Chiropractic: History and
Evolution of a New Profession. St. Louis,
Mo.: Mosby-Year Book, 1992.
21. Wilder D G, Aleksie A R, Magnusson M L,
Pope M H, Spratt K F, Goel V K: Muscular response
to sudden load. Spine 1996. 21: 2628-
-2639.
22. Winter D A: Human balance and posture control
during standing and walking. Gait Posture
1995, 3: 193-214.
23. Włoch S, Łakomski J, Mech K: Kompendium
leczenia przyczynowego zaburzeń czynnościowych
układu stomatognatycznego.

[massagewarsaw]

artykul powiazany

Zastosowanie terapii manualnej w leczeniu zaburzeń stawu TMJ
http://forum.e-masaz.pl/viewtopic.php?p=25362