[massagewarsaw]

Marcin Wytrążek, Maciej Piec

Streszczenie

Mięśniowo-powięziowe punkty spustowe to nadwrażliwe miejsca w obrębie napiętego pasma
wyczuwalnych palpacyjnie włókien mięśniowych. Są one przyczyną odczuwania bólu
mięśniowo - powięziowego, który według niektórych autorów towarzyszy większości
schorzeń narządu ruchu o różnej etiologii. Bolesne przy ucisku punkty spustowe wyczuwalne
jako zgrubienia mogą być przyczyną dysfunkcji ruchowych, czuciowych oraz ze strony
autonomicznego układu nerwowego.

Ich cechą charakterystyczną jest generowanie bólu
rzutowanego, który po wywołaniu uciskiem jest często rozpoznawany przez pacjenta jako ten, z którym ma na co dzień do czynienia. Za przyczynę zaburzenia w okolicy punktu
spustowego uznaje się miejscowe niedokrwienie oraz nagromadzenie w tym miejscu
produktów przemiany materii.

Masaż głęboki nazywany także masażem tkanek głębokich czy głębokim masażem
łącznotkankowym jest jedną ze skuteczniejszych form fizjoterapii w leczeniu bólu
mięśniowo-powięziowego. Działanie masażu głębokiego w terapii punktów spustowych
można podzielić na pośrednie i bezpośrednie.

Techniki bezpośrednie polegają na działaniu na
okolicę punktu spustowego i tym samym na likwidację punktu spustowego, natomiast
działanie pośrednie polega na usuwaniu zaburzeń w obrębie układu mięśniowopowięziowego,
przez co zmniejsza się aktywność punktów spustowych.

Techniki bezpośrednie takie jak masaż w poprzek włókien mogą być stosowane przez pacjenta w
formie autoterapii. Główną zaletą masażu głębokiego w terapii punktów spustowych jest
ocena funkcji narządu ruchu pacjenta oraz podejście całościowe do problemu.

Wstęp

Masaż głęboki zwany także masażem tkanek głębokich bądź głębokim masażem
łącznotkankowym to współczesna forma masażu dotycząca rozluźniania napięć w obrębie
mięśni i powięzi. W literaturze z zakresu terapii bólu mięśniowo-powięziowego zazwyczaj
określenia masaż głęboki używa się w stosunku do uciskowego masażu punktów spustowych.

Masaż głęboki forma masażu, której celem jest leczenie zaburzeń w układzie mięśniowopowięziowym, polegająca na umiejętnym rozluźnianiu tkanek, poprawie ich ruchomości oraz
uwalnianiu z napięć w jak najskuteczniejszy i najbardziej ergonomiczny sposób. Składa się z
oceny funkcjonalnej pacjenta, oceny układu mięśniowo-powięziowego i zastosowaniu
odpowiedniej terapii. Bogactwo technik opartych na ergonomicznej pracy pozwala na
skuteczna pracę przy jak najmniejszym użyciu siły ze strony masującego.

Masaż głęboki jest formą masażu, która może być stosowana jako zabieg
podstawowy, jako uzupełnienie innych form terapii. Sposób pracy i techniki oparte są na
rozluźnianiu mięśniowo-powięziowym i terapii punktów spustowych. Polega na umiejętnym
wykorzystaniu szeregu technik w celu usunięcia napięć i dysfunkcji układu mięśniowopowięziowego
w sposób bardzo łagodny i bezpieczny dla pacjenta. Pacjent poddawany
zabiegom masażu głębokiego nie jest tylko biernym odbiorcą, ale aktywnie uczestniczy w
terapii poprzez wykonywanie odpowiednich ruchów i czynności zwiększając tym samym
rozluźnienie tkanek [1, 2, 3, 4].

Masaż głęboki nie jest jednorodną metodą terapii. Może być wykonywany na wiele
sposobów. Opiera się na doświadczeniach i technikach wielu autorów, które są pewnym
naprowadzeniem do właściwego wykonania zabiegu. Z czasem każdy terapeuta stosujący
terapię mięśniowo-powięziową czy masaż głęboki zaczyna rozwijać swój sposób pracy z
pacjentem pozwalający na zrozumienie przyczyn powstawania jego dolegliwości oraz
przeprowadzenie indywidualnej terapii dostosowanej do możliwości zarówno pacjenta jak i
terapeuty w sposób łagodny i bezpieczny.

Istnieje wiele koncepcji wykorzystujących masaż głęboki w terapii punktów
spustowych. Autorami prezentującymi możliwość wykorzystania masażu w terapii punktów
spustowych są między innymi Riggs, Fernandez, Dixon czy Fritz [1,3,4,5]. Ważniejsza od
znajomości wielu technik masażu jest umiejętność lokalizowania punktów spustowych oraz
umiejętność podjęcia decyzji, które punkty dezaktywować dla osiągnięcia jak najlepszych
rezultatów [1, 2, 3, 4, 5].

Zespół bólu mięśniowo-powięziowego

Zespół bólu mięśniowo-powięziowego związany jest występowaniem
niespecyficznego bólu mięśni, który jest często mylony z bólem towarzyszącym innym
schorzeniom, co zmusza pacjenta do poszukiwania przyczyny dolegliwości u specjalistów z
wielu dziedzin medycyny. Za przyczynę powstawania bólu uznaje się mięśniowo-powięziowe
punkty spustowe (ang. „myofascial trigger points”), które określane są jako nadwrażliwe
miejsca bolesne przy nacisku, które można zlokalizować w obrębie pasma mięśnia
szkieletowego o zwiększonym napięciu wyczuwanym w badaniu palpacyjnym [6, 7].

Punkty
spustowe są przyczyną charakterystycznego bólu promieniującego, tkliwości uciskowej oraz
objawów ze strony autonomicznego układu nerwowego. Poza silnie odczuwanym bólem,
zespół bólu mięśniowo-powięziowego nie jest zagrożeniem dla życia chorego, jednak może
znacząco wpłynąć na obniżenie jego jakości. W zespole tym oprócz bólu występuje wiele
objawów, takich jak osłabienie siły mięśniowej, ograniczenie zakresów ruchu w stawach, czy
uczucie sztywności mięśni, które odczuwane jest szczególnie po długich okresach
unieruchomienia [7, 8].

Wyróżnia się aktywne oraz utajone punkty spustowe, a także embrionalne punkty
spustowe. Aktywne punkty spustowe są źródłem wielu objawów klinicznych, najczęściej
bólu, natomiast punkty utajone mogące dawać objawy w postaci zwiększonego napięcia
mięśnia i wtórnie przykurczu.

Chorzy rzadko są świadomi obecności punktów utajonych,
gdyż nie są one odczuwane dopóki nie zostaną aktywowane palpacyjnie. Aktywne punkty
spustowe mogą być przyczyną odczuwania rzutowanego bądź promieniującego mrowienia,
drętwienia, pieczenia lub innych sensacji. Mianem punktów embrionalnych określa się
wrażliwe miejsca w obrębie tkanek miękkich, które nie dają wrażenia bólu rzutowanego ani
promieniującego. Okolice te z czasem, pod wpływem różnych czynników, mogą przekształcić
się najpierw w punkty utajone a następnie w aktywne. Dolegliwości bó lowe są często trudne
do dokładnego zlokalizowania.

Są one odczuwane jako ból miejscowy w tkance podskórnej,
mięśniach i stawach. Ból może promieniować w kierunkach dystalnym bądź proksymalnym
według charakterystycznego wzorca specyficznego dla poszczególnego punktu spustowego.

Chociaż rozpoznano typowe formy promieniowania dla danych mięśni, to istnieje wśród nich
duża zmienność [5, 7, 8, 9]. Obok dolegliwości bólowych towarzyszących obecności
punktów spustowych, mogą występować także objawy ze strony autonomicznego układu
nerwowego. Może to być nadmierna potliwość, ciągłe łzawienie, przewlekły nieżyt nosa czy
nadmierny ślinotok. Do innych dolegliwości można zaliczyć także zaburzenia propriocepcji
obejmujące zaburzenia równowagi, zawroty głowy czy szumy uszne.

Głównymi objawami
wynikającymi z obecności punktów spustowych możemy zaliczyć nadmierne napięcie innych
mięśni, ogólne osłabienie siły mięśni, zmniejszenie tolerancji wysiłkowej. Objawy te są
częstym wskazaniem do rozpoczęcia ćwiczeń wzmacniających, co bez inaktywacji punktów
spustowych może być przyczyną pogłębiania się problemu. Zaburzenia snu mogą być
przyczyną zwiększonej wrażliwości na ból następnego dnia po nieprzespanej nocy.

Dolegliwości bólowe są tym większe, im mięsień utrzymywany jest przez dłuższy czas w
skróconej pozycji, stąd też pozycja w trakcie snu może mieć ogromne znaczenie w
zmniejszaniu dolegliwości bólowych [5, 7, 8].

Do powstawania i aktywowania punktów spustowych można zaliczyć wiele
czynników. Mogą to być mikrourazy w obrębie tkanki mięśniowej, które mogą rozwijać się w
wyniku wykonywania powtarzających się ruchów czy przeciążeń związanych z
przyjmowaniem nieprawidłowej pozycji ciała. Do głównych przyczyn powstawania
mięśniowo-powięziowych punktów spustowych należy zaliczyć przeciążenia, zarówno
statyczne jak i dynamiczne, bezpośredni uraz bądź radikulopatię. Ucisk na korzenie nerwowe
bądź nerwy, w szczególności taki, gdzie można zaobserwować zmiany w badaniu
elektrofizjologicznym może też torować powstawanie punktów spustowych.

Przyczyną może
też być zaburzenie symetrii ciała wynikające zarówno z wad wrodzonych jak i nawykowo
przyjmowanej postawy. Pośrednio do aktywacji punktów spustowych może przyczynić się
obecność innych punktów spustowych, obecność choroby organicznej, choroby
zwyrodnieniowej stawów czy napięcie emocjonalne. Punkty mogą być aktywowane pod
wpływem działania różnych czynników, natomiast odpowiedni odpoczynek i wyeliminowanie
prawdopodobnych czynników inicjujących może spowodować ich stan utajenia [8].

Chaitow podkreśla, że za wyjątkiem bezpośredniego urazu przyczyny bólu czy
dysfunkcji są kombinacją różnych czynników. Dzieli on przyczyny powstawania punktów
spustowych na wrodzone (np. krótsza kończyna, nadruchomość), nieprawidłowe nawyki (w
tym nieprawidłowa postawa ciała w czasie pracy czy wypoczynku) lub nieprawidłowy sposób
wykonywania różnych czynności w ciągu dnia. Inną grupą są czynniki wynikające z
unieruchomienia, siedzącego stylu życia czy ochronnego bezruchu wynikającego na przykład
z choroby zwyrodnieniowej stawu.

Do czynników odruchowych zalicza bóle promieniujące z
narządów wewnętrznych, na przykład ból promieniujący w chorobie wieńcowej. Innym
czynnikiem może być bezpośredni uraz, operacje chirurgiczne czy powtarzające się
mikrourazy. Zwraca on uwagę na ważną rolę czynników psychoemocjonalnych oraz
czynników biochemicznych wynikających z niedoborów żywieniowych, zaburzeń
endokrynologicznych czy infekcji [5].

Może istnieć wiele czynników wywołujących i podtrzymujących obecność punktów
spustowych, których rozpoznanie i wyeliminowanie pozwala na prowadzenie skutecznej
terapii. Zespół bólu mięśniowo-powięziowego może być następstwem zaburzeń
metabolicznych bądź chorób organicznych, na przykład niedoczynności tarczycy, tocznia
układowego, boreliozy bądź chorób pasożytniczych, takich jak motylica, ameboza czy
lamblioza.

Wśród czynników żywieniowych wymieniane są niedobory witamin B1, B6, B12,
C i D, kwasu foliowego, żelaza, magnezu i cynku. Ważnym czynnikiem podtrzymującym jest
napięcie emocjonalne, które potęguje aktywność punktów spustowych. Zaburzenia snu są
także zaliczane do czynników podtrzymujących. Mogą być związane z bólem czy
zaburzeniami nastroju [7, 8, 9, 10, 11].

Diagnostyka zespołu mięśniowo-powięziowego opiera się na wywołaniu poprzez
uciśnięcie mięśnia rozpoznawalnego przez pacjenta bólu, zlokalizowaniu wyczuwalnego w
badaniu palpacyjnym napiętego pasma włókien mięśniowych, zaobserwowaniu miejscowej
tkliwości, miejscowej odpowiedzi skurczowej (ang. local twitch response [5, 7, 8]), objawu
odruchowej ucieczki (ang. „jump sign”[5, 7, 8]), czy bólu pojawiającego się podczas
rozciągania mięśnia. Za istotne kryteria diagnostyczne uznaje się odnalezienie pasma
napiętych włókien mięśniowych, zlokalizowanie tkliwego miejsca w ich obrębie, poprzez
uciśnięcie, którego można wywołać ból, który przez pacjenta kojarzony jest z jego
dolegliwościami.

Są autorzy [8], którzy jako główne kryteria diagnostyczne proponują
wyczucie pasma napiętych włókien mięśniowych, zbadanie miejscowej tkliwości, wywołanie
poprzez ucisk rozpoznawalnego bólu przez badanego, czy zaobserwowanie bólu podczas
wykonywania ostatniej fazy rozciągania mięśnia. Do kryteriów uzupełniających można
zaliczyć obecność miejscowej odpowiedzi skurczowej wywołanej uciskiem w poprzek pasma
napiętych włókien mięśniowych lub w wyniku drażnienia igłą, obecność charakterystycznych
wzorców promieniowania i rzutowania bólu oraz zarejestrowanie w badaniu elektromiografii
igłowej charakterystycznej czynności spontanicznej [7, 8, 12].

Badanie palpacyjne mięśni

Podstawą prawidłowo prowadzonej terapii bólu mięśniowo-powięziowego jest
umiejętność zlokalizowania i wyczucia punktu spustowego. Wyróżnia się kilka sposobów
badania: polegające na płytkiej (powierzchniowej) bądź głębokiej palpacji mięśnia oraz przy
pomocy tzw. chwytu szczypcowego. Badanie to należy wykonywać przy pełnej współpracy
chorego, który rozumie istotę badania, jest w stanie poinformować badającego o nasileniu
bólu oraz o innych odczuciach związanych z badaniem. Badanie należy rozpocząć od
ułożenia pacjenta w wygodnej pozycji. Badany mięsień powinien znajdować się w stanie
całkowitej relaksacji, a zgodnie z opisami niektórych autorów w niewielkim rozciągnięciu [7].

Stan ten ma ułatwić wyczuwalną lokalizację napiętych włókien mięśniowych. Rozciągnięcie
nie może być bolesne. W obrębie zlokalizowanego pasma włókien mięśniowych należy
poszukać lokalnych zgrubień, które po przyłożeniu odpowiedniego nacisku wywołują
dolegliwości bólowe. Badanie to powinno być wykorzystywane w odniesieniu do mięśni
zlokalizowanych powierzchownie. Palpacja szczypcowa aplikowana jest w stosunku do
mięśni, które można uchwycić między palcami (np. mięsień mostkowo-obojczykowo
sutkowy, mięsień najszerszy grzbietu, część zstępująca mięśnia czworobocznego grzbietu).

Przykład zastosowania palpacji szczypcowej w przypadku badania mięśnia najszerszego
grzbietu przedstawia rycina 1. Palpacja głęboka polega na ucisku opuszkami palców w
odniesieniu do mięśni leżących podskórnie w warstwie głębokiej tkanek. Pasmo napiętych
włókien jest wyczuwalne jako „struna” o średnicy przeważnie od 1 do 4 mm. Podrażnienie
włókien prostopadle do ich przebiegu może imitować dotykanie napiętej struny. Palpację
szczypcową wykonuje się chwytając brzusiec mięśnia między kciuk i pozostałe palce.

Poszukiwanie miejsca o największej tkliwości powinno być wykonywane spokojnie, bez
pośpiechu w obrębie napiętego włókna. Osoba badana powinna być w stałym kontakcie
słownym i informować wykonującego badanie o odczuwanych dolegliwościach [6, 7].

Terapia punktów spustowych z użyciem masażu głębokiego

Terapia punktów spustowych masażem głębokim może być prowadzona w sposób
pośredni jak i bezpośredni. Techniki bezpośrednie, takie jak masaż miejscowy w poprzek
włókien mięśnia, masaż miejscowy wzdłuż włókien mięśnia czy kompresja przerywana
nakierowane są na poprawę ukrwienia i likwidowanie punktów spustowych.

Technika masażu
poprzecznego włókien mięśniowych (z ang. cross fiber friction) - technika ta opisywana przez
Fernandeza polega na wykonywaniu ruchów rozcierania w poprzek włókien mięśni
(najczęściej opuszkami palców bądź kciuka)[3]. Prezentowania jest także przez
Hendricksona, który łączy jej wykonanie z falowym poruszaniem tułowiem oraz z
częstotliwością dostosowaną do rytmu serca pacjenta. Autor zakłada, że jest to najlepszy
rytm, przy którym tkanki najlepiej ulegają największemu rozluźnieniu[13].

Travell i Simons
sugerują stosowanie masażu w poprzek włókien mięśnia na brzuścu a nie na ścięgnie, aby nie
wywoływać stanu zapalnego [7]. Przykład zastosowania techniki masażu w poprzek włókien
mięśnia przedstawia rycina 3. Technika masażu podłużnego włókien mięśniowych – technika
ta będąca klasyczną w metodzie Integracji Strukturalnej, zwanej potocznie Rolfingiem ma na
celu rozluźnienie i wydłużenie napiętej i skróconej powięzi.

Technika ta może być stosowana
względem tkanek położonych na różnej głębokości. Powierzchownie może być stosowana do
rozciągnięcia powięzi powierzchownej i zwiększenia jej mobilności względem tkanek, głębiej
może być stosowana do wydłużania powięzi danego mięśnia (epimysium), likwidowania
„sklejeń” [13] pomiędzy poszczególnymi mięśniami. Wyróżnia się także głębokie techniki w
stosunku do napiętych pasm włókien mięśniowych, które polegają na wykonaniu
mocniejszego ucisku i nie przesuwaniu palców po skórze pacjenta. Kompresja przerywana to
technika wykorzystywana przez wielu autorów do likwidowania punktów spustowych, która
polega na kilkusekundowym uciskaniu okolicy punktu spustowego z kilkusekundowymi
przerwami [5,7]. Technikę wykonuje się do momentu złagodzenia dolegliwości, kiedy pacjent
zgłosi, że ucisk nie jest już tak dotkliwy jak na początku wykonywania techniki [3, 4, 5, 13].

Techniki pośrednie nakierowane są na usuwanie dysfunkcji w układzie mięśniowopowięziowym
takich jak opisywane przez Jandę zespoły skrzyżowań górnego i dolnego (ang.
upper and lower crossed syndrome), przywracanie prawidłowej długości i elastyczności
mięśni [14].

Część ciała, którą wykonywane jest technika zależna jest od wielkości masowanej
powierzchni, warunków fizycznych terapeuty i pacjenta. Tym, czym masaż głęboki odróżnia
się od innych form masażu jest użycie łokcia, przedramienia, nasady dłoni, pięści czy kostek.

Według Riggsa nie powinno się wykonywać technik kciukiem [4], Uprzednio wymienione
części ciała pozwalają na wykonywanie technik w sposób ergonomiczny bez dużego wysiłku,
nawet przy dużych dysproporcjach między masowanym a masującym (mały terapeuta, duży
pacjent). Użycie kciuka bądź palców daje większe możliwości, jeśli chodzi o wyczucie zmian
w strukturze mięśnia i powięzi. Fernandez w przeciwieństwie do Riggsa przedstawia użycie
kciuka jako jedną z podstawowych technik masażu głębokiego [3]. W koncepcji masażu
tkanek głębokich prezentowanej przez Riggsa zlecane jest zastępowanie używania kciuków
innymi częściami dłoni (palce, kostki) [4], stawia się tu na ergonomiczną pracę uzyskiwaną
przez właściwą mechanikę własnego ciała (prawidłowa postawa, odpowiednia praca stóp).

Wyróżnia się następujące techniki: wydłużające, ruchy w kierunku rozciągania, techniki w
poprzek włókien, techniki stosowane w okolicy przedziałów mięśniowych czy techniki
stymulujące skracanie mięśni [4]. W koncepcji Dixon [1] określonej nazwą masaż
mięśniowo-powięziowy, wykorzystuje się masaż tkanek głębokich w ujęciu podobnym, jaki
prezentuje Riggs oraz techniki mięśniowo-powięziowego rozluźniania. Fritz [5] stosująca
masaż w terapii punktów spustowych prezentuje zintegrowane podejście obejmujące
kompresję przerywaną, manipulacje skóry, techniki przeciwobrzękowe, poprawiające
krążenie, rozciągające oraz redukujące pobudzenie autonomicznego układu nerwowego [1, 3,
4, 5].

Masaż głęboki w autoterapii

Aby terapia określonej dysfunkcji przynosiła rezultaty powinna być uzupełniona o
techniki autoterapii. Zaangażowanie pacjenta w proces terapeutyczny jest istotne z wielu
względów. Zaburzenie czy choroba w obrębie układu mięśniowo-powięziowego zazwyczaj
rozwija się przez długi czas (za wyjątkiem urazów, nagłych przeciążeń), stąd też poprawa ze
względu na stałe stymulowanie przez czynniki przeciążające, nie następuje z dnia na dzień.

Nauczenie pacjenta wykonywania pewnych technik pozwala na szybszy powrót pacjenta do
zdrowia. Z drugiej strony przekazywanie części swojej wiedzy pacjentowi powoduje, że
terapeuta zaczyna wzbudzać większe zaufanie. Pacjent nauczony pewnych technik
terapeutycznych zaczyna lepiej poznawać funkcjonowanie swojego organizmu, dzięki czemu
skuteczniej może zapobiegać nawrotom dolegliwości. Czuje przy tym, że nie jest tylko
biernym uczestnikiem leczenia, ale bierze odpowiedzialność za swój stan zdrowia.

Techniki autoterapii w masażu głębokim nie wiele różnią się od technik
wykonywanych przez terapeutę, przy czym w wielu sytuacjach będą wykonywane przy
pomocy jakiegoś przyrządu (kijek, piłeczka, przyrząd Thera Cane). Dobór odpowiednich
technik zależy także od możliwości przyswajania informacji przez pacjenta. Są pacjenci,
którzy potrafią opanować bardziej zaawansowane techniki rozluźniania powięzi [2], a są też
tacy, którzy z trudem opanowują głębokie techniki uciskowe. Użycie przyrządów
pomocniczych pozwala pacjentowi na wykonanie głębokiego masażu i ucisku bez
przyjmowania nieergonomicznych pozycji oraz bez zbędnego wysiłku i napinania mięśni.

Davies opisuje techniki lokalnego masażu punktów spustowych do prowadzenia
terapii samodzielnie. Prezentowana przez amerykańskiego terapeutę metoda uznana jest za
kanon terapii punktów spustowych [15]. Jednakże z czasem każdy pacjent poszukuje swoich
własnych najkorzystniejszych technik masażu. Opanowanie umiejętności rozluźniania
własnych mięśni przez terapeutę jest podstawą do opanowania technik masażu głębokiego.
Własne doświadczenia pozwolą na proste i skuteczne przekazanie tej wiedzy pacjentowi.

Autoterapia jest jednym z najskuteczniejszych środków profilaktycznych w powstawaniu
dolegliwości ze strony układu ruchu [15, 16].

Wnioski

Masaż głęboki może być jednym ze sposobów podejścia do terapii punktów
spustowych, do których likwidowania stosuje się wiele technik. Technikami stosowanymi w
terapii punktów spustowych są także: pozycyjne rozluźnianie, techniki energizacji mięśni, w
tym poizometryczna relaksacja mięśni, igłoterapia, czy szereg zabiegów z zakresu
fizykoterapii (ultradźwięki, laseroterapia). Aby terapia była skuteczna powinna być
nakierowana na rozpoznanie zaburzeń w obrębie układu mięśniowo-powięziowego i przyczyn
ich powstawania oraz uwzględniać aspekty profilaktyki wtórnej.

Powinna być indywidualnie
dobierana do każdego przypadku klinicznego. Terapeuta nie wykonuje masażu według
ogólnie przyjętego schematu. Jego zadaniem jest lokalizowanie napiętych tkanek, które na
danej sesji terapeutycznej najlepiej poddają się rozluźnieniu. Każdy zabieg musi być
dostosowany do danego zaburzenia i wielokrotnie u tej samej osoby na każdej sesji będzie
wyglądał inaczej.

Istotą terapii jest w jak największym stopniu poprawa funkcji narządu ruchu a nie
tylko likwidowanie objawów, rozgrzanie tkanek czy poprawa ich ukrwienia. Masaż musi być
wykonywany bardzo powoli, aby wpływać na odkształcanie tkanek i poprawę ich
ruchomości. Wykonując techniki należy unikać ślizgania się po skórze. Stąd też im mniej
środka poślizgowego w masażu głębokim tym lepiej. Zaletą masażu tkanek głębokich jest
także stosowanie technik w sposób ergonomiczny przy jak najmniejszym użyciu siły, co
pozwala fizjoterapeucie na uniknięcie urazów i przeciążeń.

Piśmiennictwo

[1] Dixon M.W.: Myofascial Massage. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2007.
[2] Manheim C.: The Myofascial Release Manual, Slack Incorporated, New Jersey, 2001.
[3] Fernandez F.E.: Deep Tissue Massage Treatment. A Handbook of Neuromuscular
Therapy, Mosby, 2006.
[4] Riggs A.: Masaż tkanek głębokich. Wizualny przewodnik po technikach, Opolgraf, 2007.
[5] Chaitow L., Fritz S.: A massage therapist’s guide to understanding, locating and treating
myofascial trigger points. Churchill Livingstone, Edinburgh, 2006.
[6] O’Sullivan S.B., Schmitz T.J.: Physical Rehabilitation: assessment and treatment. F.A.
Davis Company, Philadelphia, 1994.
[7] Travell J.G., Simons D.G.: Myofascial Pain and Dysfunction. The Trigger Point Manual,
vol. 1, 2, Williams & Wilkins, Baltimore, 1999.
[8] Kostopoulos D., Rizopoulos K.: The Manual of Trigger Point and Myofascial Therapy.
Slack Incorporated, New Jersey, 2001.
[9] Dommerholt J., Bron C., Franssen J.: Mięśniowo-powięziowe punkty spustowe - przegląd
uwzględniający dowody naukowe. Rehabilitacja Medyczna, 2006; 10, 4, 39-56.
[10] McNulty W.H., Gewirtz R.N., Hubbard D.R., Berkoff G.M.: Needle electromyographic
evaluation of trigger point response to a psychological stressor. Psychophysiology, 1994; 32,
3, 313-316.
[11] Menefee L.A., Cohen M.J., Anderson W.R., Doghramji K., Frank E.D., Lee H.: Sleep
disturbance and nonmalignant chronic pain: a comprehensive review of the literature. Pain
Medicine, 2000; 1, 2, 156-172.
[12] Hong C.Z.: New Trends in Myofascial Pain Syndrome, Chinese Medical Journal. Taipei,
2002; 65, 501-512.
[13] Hendrickson T.: Massage and manual therapy for orthopedic conditions. Lippincott
Wiliams&Wilkins, Baltimore, Philadelphia, 2009.
[14] Janda V., Schmid H.J.: Muscle as a pathogenic factor in back pain. W: Janda
Compendium, New Zeland, 1980; 43-51.
[15] Davies C.: The Trigger Point Therapy Workbook. Your Self-Treatment Guide for Pain
Relief, New Harbinger Publications, Oakland, 2004.
[16] Rachlin E.S., Rachlin I.S.: Myofascial Pain and Fibromyalgia. Trigger Point
Management. Mosby, St. Louis, London, Philadelphia, Sydney, Toronto, 2002.

z wytrazek.com