massagewarsaw - 2016-02-21, 18:54 Temat postu: Masaż głęboki taśmy głębokiej przedniej kończyny górnej MASAŻ GŁĘBOKI TAŚMY GŁĘBOKIEJ PRZEDNIEJ KOŃCZYNY GÓRNEJ W ZESPOLE „BOLESNEGO BARKU” U CHORYCH Z REUMATOIDALNYM ZAPALENIEM STAWÓW Mateusz Romanowski1 , Ewa Barańska2 , Mateusz Klimorowski1 , Joanna Romanowska3 Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) należy do najczęstszych układowych zapalnych chorób tkanki łącznej. W Polsce częstość zachorowań szacuje się na około 1% populacji dorosłych, co oznacza, że choroba ta może prowadzić do niepełnosprawności i/lub inwalidztwa u 400 tys. osób. RZS jest chorobą układową, w której oprócz stawów procesem zapalnym zajęte są również inne narządy. Proces reumatoidalny może dotyczyć nerek, układu nerwowego, serca, płuc, narządu wzroku oraz tkanki podskórnej (guzki reumatoidalne). Choroba występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn, może pojawić się w każdym wieku, jednak szczyt jej występowania przypada na okres od 30 do 60 roku życia. Wystąpienie choroby mogą poprzedzać: stany podgorączkowe, bóle mięśni, męczliwość, brak łaknienia i spadek wagi [22]. RZS może mieć przebieg ciągły lub cykliczny, czyli z okresami zaostrzeń i remisji. Podejrzewa się, że u pewnej liczby chorych dochodzi we wczesnym okresie do samoistnej remisji (tzw. postać samoograniczająca się) [23]. Ze względu na nasilenie objawów, trwałość i szybkość pojawiania się zmian stawowych defi niuje się trzy typy RZS: – typ pierwszy, łagodny, obejmujący niewielką liczbę chorych (15%); objawy kliniczne narastają bardzo wolno i niecharakterystycznie; badania dodatkowe mogą nie różnić się od prawidłowych; – typ drugi, w którym objawy choroby są bardziej charakterystyczne i typowe dla RZS, z okresami zaostrzeń i remisji (około 70%); obserwuje się wysokie miano czynnika reumatoidalnego; w obrębie rąk i stóp występują charakterystyczne zmiany na zdjęciach rentgenowskich (geody, nadżerki); – typ trzeci to agresywna forma RZS; dotyczy 10–15% chorych; już w ciągu pierwszych 2 lat choroby powstają znaczne uszkodzenia stawów widoczne w obrazie radiologicznym; w ciągu 5 lat trwania choroby u prawie 50% chorych występuje trwałe inwalidztwo, po 30 latach znaczna niepełnosprawność dotyka 90% osób [24]. RZS powoduje, że zajęty staw jest obrzęknięty, stwierdza się niewielki wzrost ucieplenia oraz ograniczoną ruchomość. Wraz z zapaleniem stawu występują zapalenie pochewek ścięgnistych i kaletek maziowych oraz zmiany w ścięgnach i więzadłach, które prowadzą do uszkodzenia pozastawowego aparatu ruchu z pojawianiem się przykurczów i deformacji stawu [2]. Jakość życia chorych na RZS jest zmniejszona głównie z powodu utraconej sprawności oraz dokuczającego bólu. Ból został zdefi niowany przez MTBB (Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu) jako: „nieprzyjemne wrażenie czuciowe i emocjonalne, połączone z rzeczywistym lub zagrażającym uszkodzeniem tkanek lub opisywane w kategoriach takiego uszkodzenia” [21]. Defi nicja ta zwraca uwagę na to, że ból dotyczy zarówno sfery fi zycznej, jak i psychologicznej. Doświadczenie fi zjologiczne jest zależne od subiektywnego postrzegania i nie może zaistnieć nieświadomie. Ból jest zazwyczaj odczuwany jako symptom, który ostrzega przed rzeczywistym lub grożącym urazem. Jednak może się pojawić bez uszkodzenia tkanek i być odczuwany tak, jakby doszło do uszkodzenia [10]. Rozróżniamy ból ostry i przewlekły. Ból ostry ma istotne biologiczne znaczenie, ostrzega przed rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem, zazwyczaj kończy się przed zakończeniem procesu gojenia, który może trwać kilka dni lub tygodni. Bólem przewlekłym określono ból trwający dłużej niż normalny czas gojenia, utrzymujący się dłużej niż 3–6 miesięcy [3]. Merskey i Bogduk opisują go jako: „uporczywy ból, który z reguły nie ustępuje po zastosowaniu specyfi cznych metod lub tradycyjnych leków przeciwbólowych takich jak nieopioidowe leki przeciwbólowe” [21]. Natomiast Loeser i Melzack uważają, że „to nie czas trwania bólu odróżnia ostry ból od przewlekłego, lecz bardziej istotna jest niemożność przywrócenia czynności fi zjologicznych organizmu do poziomu homeostazy” [10]. Czynniki psychologiczne, środowiskowe i behawioralne wzajemnie na siebie oddziałują i wszystkie razem wpływają na fi zjologiczne aspekty bólu [5]. Ból towarzyszący zmianom zwyrodnieniowym i zapalnym w układzie lokomocyjnym pozostaje ciągle trudnym do rozwiązania problemem klinicznym. Dotyczy około 15% populacji zaawansowanych cywilizacyjnie społeczeństw [21]. Układ trzewny posiada stosunkowo niewielką ilość nocyceptorów. Największe ich zagęszczenie jest w skórze i łącznotkankowych strukturach narządu ruchu [21]. Ból ma swój początek w tych okolicach ciała, w których zakończenia włókien sieci sprawnego układu nerwowego sąsiadują z tkankami, w których zachodzą niekorzystne zmiany metaboliczne lub fi zyczne, mogące doprowadzić do rozpadu komórki i jej śmierci. O nasileniu bólu decydują: stopień uszkodzenia tkanek, występujące w nich zaburzenia energetyczne oraz sprawność układu nerwowego kontrolującego dany obszar [5]. Ze względu na miejsce powstania bodźca bólowego wyróżniamy ból receptorowy i neuropatyczny. Pierwszy jest wynikiem drażnienia nocyceptorów przez wyzwalacze chemiczne: prostaglandyny, kininy, puryny, cytokiny i jony wodorowe. Drugi jest następstwem zaburzeń przewodzenia informacji z receptorów obwodowych do ośrodków korowych mózgu. W chorobach reumatycznych jest wiele możliwych przyczyn bólu neuropatycznego: niedokrwienie części podchrzęstnych kości tworzących połączenie stawowe, zmiany osteofi tyczne oraz wzmożone napięcie torebki stawowej przez zwiększoną ilość płynu stawowego. Usztywnienie stawu zwiększa napięcie mięśni i wywołuje ból. Podwyższone ci- śnienie wewnątrz torebki stawowej może dodatkowo uwrażliwiać nocyceptory przez wzrost naprężenia i rozciągnięcia tkanek [24]. Powoduje to niewłaściwą grę stawową oraz zmniejszony globalny zakres ruchu danego stawu. Występuje dysbalans tkanek miękkich. Z klinicznego punktu widzenia ból występujący u chorych na RZS może wiązać się właśnie z nieprawidłowym napięciem w obrębie mięśnia i/lub destrukcją powierzchni stawowych, tworzeniem ziarniny reumatoidalnej i zrostów. Przy braku uszkodzenia powierzchni stawowych „jest prawdopodobne, że to właśnie hamujący potencjał mięśni powoduje, że stanowią one główną, a jednocześnie bardzo zróżnicowaną przeszkodę w uruchamianiu chorego stawu” – uważa Korr [9]. Inną równie ważną składową mającą wpływ na prawidłową pracę stawu jest powięź, tkanka łączna, której struktura ma również nieprawidłowy obraz u chorych na RZS [5]. Otacza ona narząd ruchu i dopasowuje się do wszystkich zmian kształtu zachodzących podczas czynności ruchowych lub funkcji posturalnych 18]. Wszystkie jej warstwy, również skóra, muszą się kurczyć i rozszerzać oraz przemieszczać względem siebie dla zapewnienia prawidłowej funkcji stawu. Dotychczas nie powstały żadne normy określające zakres elastyczności lub zdolności przemieszczania się poszczególnych warstw, jednak istotnym krokiem w tę stronę było wprowadzenie pojęcia „fenomenu bariery” [9]. Leczenie dysfunkcji skóry, powięzi podskórnej oraz powięzi głębokich polega na ich biernym napinaniu do granicy patologicznej bariery przesuwalności i utrzymywaniu jej aż do momentu wystąpienia tzw. fenomenu uwolnienia bariery (normalizacji sprężystości i przesuwalności). W rozwój bólu u chorych na RZS, poprzez postępujące zwyrodnienie stawu, są włączone również mechanizmy na poziomie rogu tylnego rdzenia kręgowego. Badania nad stymulacją neuronów rdzenia kręgowego wykazały zbieżność pomiędzy polami odbiorczymi dla nerwów pochodzących ze skóry, mięśni i stawów [17]. Jest to powodem, dla którego bodźce ze struktur skórnych i mięśniowych, docierające do drugiego neuronu drogi przekazywania bólu, mogą nasilać odczuwany ból związany ze zmianami w stawie (odczuwany głęboko w obrębie mięśni otaczających staw) czy też wynikający ze stymulacji skóry (odczuwany powierzchownie). W neuronach rdzenia kręgowego dochodzi również do zjawiska sensytyzacji, które powoduje obniżenie progu pobudzenia, nadmierną reakcję na stymulację oraz powiększenie pól odbiorczych. Efektem tych zmian może być odczuwanie bólu przy zastosowaniu bodźca, który wcześniej w danym miejscu był obojętny, takich jak ruch, dotyk [3]. Zapalenie błony maziowej zapoczątkowuje ból stawowy. Wytwarzane w stanie zapalnym mediatory pobudzające receptory powodują zaistnienie bólu w obrębie prawidłowego zakresu ruchu. Podwyższona wrażliwość zakończeń nerwowych i ośrodków kontroli bólu odpowiedzialne są za czynnościowe ograniczenie ruchomości stawów [9]. Bolesny bark może być związany z patologią różnych elementów narządu ruchu. Przypuszcza się, że dużą rolę może tutaj odgrywać tzw. zespół ciasnoty przestrzeni podbarkowej (ZCPP). Z zebranych danych wynika, że zespół ten jest głównym powodem występowania bólu barku u pacjentów (nawet 60% wszystkich przypadków) [6]. Poza tym, jak wnioskować należy z doniesień innych autorów, równie znaczące dla powstania takich dolegliwości są procesy zapal- ne i uszkodzenia w obrębie stożka rotatorów [20]. Dodatkowo nierzadko swój udział w zaburzeniach dotyczących stawu ramiennego ma mięsień dwugłowy ramienia, a w szczególności ścięgno głowy długiej tego mięśnia, przebiegające wewnątrz wspomnianego stawu, które w wyniku często spotykanych procesów zapalnych negatywnie wpływa na funkcjonowanie barku [1]. Dzięki licznym badaniom z zakresu fi zjologii, biomechaniki oraz badaniom autopsyjnym dotychczasowy obraz struktur mięśniowo-powięziowych ewoluował. Badacze doszli do wniosku, iż dzielenie struktur na coraz mniejsze nie prowadzi do zrozumienia skomplikowanej kinezjologii układu ruchu [14]. Zaczę- to przypisywać większe znaczenie grupom mięśni, a nie pojedynczym aktonom i kontynuowano badania w celu powiązania mięśni pracujących jako agonistów w jednym stawie, ale również znajdujących się daleko od siebie mięśni współ- grających między sobą poprzez ciągłość mięśniowo-powięziową [12]. Sieć powięziowa przekazuje informacje mechaniczną poprzez napięcie i kompresję [14]. Przekaz danych następuje dzięki pchnięciom i pociągnięciom w obrębie ziaren powięzi oraz substancji podstawowej, bezpośrednio od włókna do włókna i od komórki do komórki. Taśmy anatomiczne, które dokładniej opiszemy dalej, mogą posłużyć za wyjaśnienie właśnie tego przekazu. Odbywa się on poza naszą świadomością i determinuje kształt ciała ludzkiego, wzorzec postawy statycznej i dynamicznej [19]. Przekazywanie informacji w systemie powięziowym odbywa się poprzez wibracje z prędkością dźwięku – 1100 km/ godz. Jest tak wtedy, kiedy np. schodząc ze stopnia, w momencie zetknięcia się stopy z podłożem pojawia się wstrząs, który jest prawie w całości amortyzowany przez układ powięziowy. Spowodowane jest to wpływem regulującym układu nerwowego, który napnie odpowiednie tkanki sieci powięziowej tego obszaru. Powięź przenosi informacje z jednego miejsca w drugie powoli, kompensując zadziałanie pewnej siły miejscowo w inny odległy rejon. Odbywa się to dzięki przemodelowaniu substancji pozakomórkowej w wyniku zmian piezoelektrycznych; jej objętość zwiększa się w miejscu, które tego wymaga [4]. Mamy tu na myśli sytuację, kiedy wystąpienie bólu może wynikać z „zaburzenia” struktury mięśniowo-powięziowej, które było spowodowane wcześniej i niekoniecznie zlokalizowane było w miejscu obecnego bólu. Uzasadnieniem takiego rozumowania jest teoria geometrii tensegracyjnej. Rycina 1. Architektura tensegracyjna Masaż głęboki taśmy głębokiej przedniej kończyny górnej w zespole „bolesnego barku” ... 2014 ▪ Różne oblicza fi zjoterapii 87 Prowadzone są badania mające na celu dokładne wyjaśnienie tego modelu, jakim jest tensegracja. Można stwierdzić, że powięź jest niekończącą się siecią, która przyczepiając się prawie do wszystkich elementów ciała, oddziałuje na nie. Z klinicznego punktu widzenia wiemy, że mobilizacją w konkretnym miejscu ciała możemy wpłynąć na rozluźnienie w innej jego części. Dowodem na to mogą być badania eksperymentalne z wykorzystaniem EMG i MMG, przeprowadzone przez Kassolika i wsp. [7]. W badaniach tych wykazano, że w trakcie masażu dochodzi do przenoszenia się odkształceń sprężystych nie tylko w pobliżu miejsca masowania, ale także do odległych struktur. Dowiedziono, że „praca” na mięśniu ramienno-promieniowym powoduje zmianę napięcia mięśnia naramiennego, a praca na mięśniach strzałkowych powoduje zmianę w napięciu mięśnia naprężacza powięzi szerokiej uda. Obecnie nie ma jednoznacznie, naukowo ustalonych kierunków przenoszenia informacji przez powięź. Z dużym prawdopodobieństwem możemy przypuszczać, że sieć powięziowa amortyzuje działanie sił zewnętrznych. Jednak kierunek przekazywania i lokalizacja objawów nie są już tak jednoznacznie sprecyzowane. Autorzy podają różny przebieg szlaków mięśniowo-powię- ziowych (SMP) jako tych struktur, które miałyby odpowiadać za przenoszenie informacji poprzez powięź. Przebieg SMP jest różnie przedstawiany przez autorów. Część z nich opiera swoje założenia na wiedzy z zakresu anatomii i biomechaniki narządu ruchu oraz psychologii. W tych przypadkach SMP jest zależny od stanu społecznego, emocjonalnego, wzorców ruchowych jednostki. Przykładem pracy takiego SMP może być sytuacja, kiedy szef fi rmy, jako osoba wysoko postawiona społecznie, pewna siebie, ma bardzo napięte mięśnie, a z nimi też powięź, znajdujące się z tyłu ciała. Pozwala to szefowi na wyprostną pozycję ciała, wysunięcie klatki piersiowej do przodu, zadarcie czoła. Autorzy innego spojrzenia na SMP uważają, że właściwy ich przebieg determinuje anatomiczna ciągłość powięzi widoczna podczas sekcji zwłok. Pierwszym autorem prac z tego zakresu był Myers, który w precyzyjny i dokładny sposób przedstawił przebieg SMP. Wprowadził on pojęcie taśm anatomicznych (TA) i opisał siedem łańcuchów mięśniowo-powięziowych [13]. Według Myersa TA są determinowane przez cztery czynniki. Po pierwsze – taśmy anatomiczne „przebiegają bez przerwy w stałym kierunku”. Struktury te powinna cechować ciągłość powięziowa. Transmisja sił powinna przebiegać prosto lub nieznacznie zmieniać kierunek. Jedynym odstępem od tej reguły są troczki mogące zaginać kierunek działania sił, niemniej jest to ciągłość powięziowa. Po drugie – w ciągłość TA wchodzą nie tylko mięsień i powięź, ale również kość oraz przyczepy. Po trzecie – w miejscu przyczepu jednego mięśnia jego kontynuacja w następny nie jest tak oczywista ze względu na możliwą większą liczbę mięśni mogącą przyczepiać się w tym miejscu. Po czwarte – wprowadza pojęcia mięśni: „ekspresowych” – wielostawowych, oraz „lokalnych” – jednostawowych. Te drugie głównie warunkują ogólną postawę ciała. Myers wielokrotnie powtarza, że TA to: „taka soczewka – globalny sposób patrzenia na wzorce występujące w narządzie ruchu, prowadzące do nowych sposobów nauczania i terapii”, „nowy punkt widzenia”, „nie są ugruntowaną nauką” [13]. Pokazuje to, że autor bardzo realistycznie patrzy na swoje teoretyczne założenia. Jest to kompleksowy punkt Mateusz Romanowski, Ewa Barańska, Mateusz Klimorowski, Joanna Romanowska 88 Różne oblicza fi zjoterapii ▪ 2014 widzenia, jako dodatek (czasem alternatywa) do standardowej analizy czynno- ści mięśni. Na dzień dzisiejszy jedynie praktyka kliniczna potwierdza autentyczność teorii. Myers wyróżnia siedem łańcuchów mięśniowo-powięziowych. Poniżej przedstawiono TA Myersa, opisano w ich przebiegu jedynie mięśnie i powięź, które składają się na dany łańcuch. 1. Taśma powierzchowna tylna: powięź podeszwowa i krótkie zginacze palców, ścięgno Achillesa, m. brzuchaty łydki, m. kulszowo-goleniowe, powięź krzyżowo-lędźwiowa, m. prostownik grzbietu, czepiec ścięgnisty, rozcięgno naczaszne. 2. Taśma powierzchowna przednia: krótkie i długie prostowniki palców, m. piszczelowy przedni, przedni przedział podudzia, m. czworogłowy uda, m. prosty brzucha, powięź mostkowa, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (MOS), powięź czaszki. 3. Taśma głęboka przednia: m. nadgnykowe, m. podgnykowe, powięź wewnątrzpiersiowa, m. poprzeczny klatki piersiowej, przepona, powięź przedkręgowa, m. pochyłe, osierdzie, śródpiersie, opłucna ścienna, m. długi szyi i długi głowy, m. lędźwiowy, m. biodrowy, m. grzebienio- Masaż głęboki taśmy głębokiej przedniej kończyny górnej w zespole „bolesnego barku” ... 2014 ▪ Różne oblicza fi zjoterapii 89 wy, m. przywodziciel długi i krótki, przednia powięź krzyżowa, dźwigacz odbytu, m. przywodziciel wielki i mały, powięź m. podkolanowego, torebka stawowa stawu kolanowego, m. piszczelowy tylny, m. długie zginacze palców. 4. Taśma boczna: m. strzałkowe, m. odwodzące staw biodrowy, pasmo biodrowo-piszczelowe, m. napinacz powięzi szerokiej, m. pośladkowy wielki, m. skośne brzucha po stronie bocznej, m. międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne, m. płatowaty głowy, MOS. 5. Taśma spiralna: m. płatowaty głowy i szyi, m. równoległoboczne, m. zębaty przedni, m. skośne brzucha zewnętrzne, kresa biała, m. skośne brzucha wewnętrzne, m. napinacz powięzi szerokiej, pasmo biodrowo- -piszczelowe, m. piszczelowy przedni, m. strzałkowy długi, m. dwugłowy uda, powięź krzyżowo-lędźwiowa, m. prostownik grzbietu. Mateusz Romanowski, Ewa Barańska, Mateusz Klimorowski, Joanna Romanowska 90 Różne oblicza fi zjoterapii ▪ 2014 6. Taśmy funkcjonalne: przednia: m. przywodziciel długi, pochewka boczna m. prostego brzucha, m. piersiowy większy; tylna: ścięgno właściwie rzepki, m. obszerny boczny, m. pośladkowy wielki, powięź krzyżowa, powięź piersiowo-lędźwiowa, m. najszerszy grzbietu. Masaż głęboki taśmy głębokiej przedniej kończyny górnej w zespole „bolesnego barku” ... 2014 ▪ Różne oblicza fi zjoterapii 91 7. Taśmy kończyn górnych: przednia głęboka: m. piersiowy mniejszy, powięź obojczykowo-piersiowa, m. dwugłowy ramienia, więzadło poboczne promieniowe, m. kłębu; przednia powierzchowna: m. piersiowy większy, m. najszerszy grzbietu, przegroda m. przyśrodkowa, grupa m. zginaczy; tylna głęboka: m. równoległoboczne, m. dźwigacz łopatki, m. pierścienia rotatorów, m. trójgłowy ramienia, więzadło poboczne łokciowe, m. kłębika; tylna powierzchowna: m. czworoboczny, m. naramienny, przegroda boczna mię- dzymięśniowa, grupa m. prostowników. W oparciu o TA Myersa zaproponowano pracę z tkankami miękkimi koń- czyny górnej za pomocą masażu głębokiego. Celem wykonanej pracy na mięśniowo-powięziowym trakcie kończyny górnej jest zmniejszenie odczucia bólu. Masaż jest skuteczną terapią zmniejszającą ból, niepokój, stany lękowe [13]. Zmniejszenie odczuwania bólu może skutkować poprawą samopoczucia. W badaniu nad fi zjologicznymi efektami masażu potwierdzono, że obniża on poziom hormonów stresu [15]. Masaż głęboki jest „zrozumieniem warstw cia- ła i możliwości pracy z tkanką w tych warstwach zmierzającej do rozluźnienia, wydłużenia i uwolnienia utrzymujących się wzorców nieprawidłowych napięć w możliwie najbardziej skuteczny i energooszczędny sposób” [16]. W masażu głębokim skupiamy się na konkretnych ograniczeniach tkankowych pacjenta. Masaż głęboki prowadzi do: zmniejszenia bólu, przywrócenia prawidłowej postawy ciała, większej gibkości i płynności ruchu w stawach, obniża ciśnienie krwi i tętno [8]. Dlatego wydaje się, że wykonanie masażu głębokiego na taśmie głębokiej przedniej kończyny górnej może wpłynąć na zmniejszenie odczuwania bólu u chorych na RZS z objawami „bolesnego barku” (Ryciny 2–6). Piśmiennictwo 1. Camarinos J, Marinko J. Effectiveness of Manual Physical Therapy for Painful Shoulder Conditions: A Systematic Review. The Journal of Manual & Manipulative Therapy. 2009; 17 (4): 206–215. 2. Christie A, Jamtvedt G, Dahm K. Effectiveness of nonpharmacological and nonsurgical interventions for patients with rheumatoid arthritis: an overview of systematic reviews. Phys Ther. 2007; 87: 1697–1715. 3. Farrell M, Gibson S, McMeeken J, Helme R. Increased movement pain in osteoarthritis of the hands is associated with A beta-mediated cutaneous mechanical sensivity. Journal of Pain. 2000; 1 (3): 229–242. 4. Huijing PA. Epimuscular myofascial force transmission: A historical review and implications for new research. International society of biomechanics Muybridge award lecture, Taipei, 2007. Journal of Biomechanice. 2009; 42: 9–21. 5. Huskisson E. Measurment of pain. The Lancet. 1974 Nov 9; 1127–1131. 6. Lesiak A. Zespół bolesnego barku – patofi zjologia i patobiomechanika. Rehabilitacja Medyczna. 2002; 6, nr specjalny: 7–19. 7. Kassolik K et al. Tensegrity principle in massage demonstrated by electro- and mechanomyography. Journal of Bodywork and Movement Therapies. 2009; 13 (2): 164–170. 8. Kaye AD, Kaye AJ, Swinford J et al. The effects of deep-tissue massage therapy on blood pressure and heart rate. J Altern Complement Med. 2008; 14: 125–128. 9. Lewit K. Terapia manualna w rehabilitacji chorób narządu ruchu. Kielce: Natura; 2001. 10. Loeser J, Melzack R. Pain: an overview. The Lancet. 1999 May 8; 353: 1607–1609. 11. Merskey H, Bogduk N. Classifi cation of chronic pain. Defi nitions of chronic pain syndromes and defi nition of pain terms. 2nd ed. USA, Seattle: International Association for the Study of Pain; 1994. 12. Myers T. The Anatomy Trains „Recipe”. Massage & Bodywork. 2004: 19 (3): 80–89. 13. Myers TW. Taśmy anatomiczne. Warszawa: DB Publishing; 2010. 14. Purslow P. Muscle fascia and force transmission. Journal of Bodywork & Movement Therapies. 2010; 14: 411–417. 15. Rapaport MH, Schettler P, Bresee C. A preliminary study of the effects of a single session of Swedish massage on hypothalamic-pituitary-adrenal and immune function in normal individuals. J Altern Complement Med. 2010. 16. Riggs A. Deep Tissue Massage: A Visual Guide to Techniques. USA, California: North Atlantic Book; 2007. 17. Schaible H, Grubb B. Afferent and spinal mechanisms of joint pain. Pain. 1993; 55: 5–54. 18. Schwind P. Fascial and membrane techniques. England, London: Elsevier; 2006. 19. Silva P, Fonseca S, Turvey M. Is Tensegrity the Functional Architecture of the Equilibrium Point Hypothesis? Motor Control. 2010; 14: e35–e40. 20. Skatulska I, Śliwiński Z. Zespół bolesnego barku w aspekcie zespołu przeciążeniowego mięśni rotatorów. Medycyna Sportowa. 2002; 18 (12): 513–518. 21. Strong J. Ból. Podręcznik dla terapeutów. Warszawa: DB Publishing; 2008. 125–154. 22. Wawrzyńska-Pągowska J. Diagnostyka różnicowa w reumatologii. Warszawa: PZWL; 1994. 46–48. 23. Zembala M, Górski A. Zarys immunologii klinicznej. Warszawa: PZWL; 2000. 74–75. 24. Zimmermann-Górska I. Reumatologia kliniczna. Warszawa: PZWL; 2008. 5–54. |
||||||
