massagewarsaw - 2016-01-25, 08:25 Temat postu: Płeć a poziom kinezjofobii w populacji osób dorosłych Streszczenie Wstęp: Hipokinezja – będąc jedną z głównych przyczyn chorób cywilizacyjnych, stanowi duży problem współczesnych społeczeństw rozwiniętych. Rozwiązanie tego problemu możliwe będzie po zdiagnozowaniu głównych przyczyn pasywności ruchowej. Założono, że przyczyną bierności jest kinezjofobia, rozumiana jako dyspozycja osobowościowa. Cel: Celem badań było określenie poziomu i ewentualnych różnic dymorficznych barier aktywności fizycznej. Materiał i metody: Zbadano 996 osób (708 kobiet i 288 mężczyzn) technikami psychometrycznymi. Była to polska wersja kwestionariusza Kinesiophobia Causes Scale (KCS) uzupełniona o autorską metryczkę. Analiza statystyczna obejmowała wykonanie statystyk opisowych i porównanie badanych – ze względu na płeć (test U Manna-Whitneya), wiek i miejsce zamieszkania (ANOVA). Zbadano również zależności między wskaźnikiem BMI a domenami i ogólnym wskaźnikiem kinezjofobii. Wyniki: Płeć jest czynnikiem różnicującym poziom kinezjofobii. Dotyczy to zarówno ogólnego wskaźnika kinezjofobii, jak i obydwu domen: biologicznej i psychologicznej. Wniosek: Tworząc programy profilaktyczne, jak i terapeutyczne zależy uwzględniać zarówno czynniki kinezjofobii, jak i ich zróżnicowanie ze względu na płeć. Wstęp Statystyki odnotowują, datującą się od kilkudziesięciu już lat, coraz większą efektywność w profilaktyce i leczeniu chorób zakaźnych. Luka ta, na zasadzie „coś za coś”, wypełniana jest przez różnego rodzaju schorzenia przewlekłe, często o dość złożonej etiologii, których cechą wspólną jest to, że dotyczą społeczeństw (grup społecznych) o pewnym poziomie rozwoju. Stąd bierze się ich wspólne miano – choroby cywilizacyjne [1]. Jednym z głównych czynników ryzyka powstawania schorzeń zaliczanych do tej grupy jest hipokinezja, rozumiana jako niewystarczający w stosunku do biologicznych potrzeb poziom aktywności fizycznej [2]. Ów deficyt aktywności – to konsekwencja możliwości sprawnego funkcjonowania społecznego, przy znikomym wręcz wydatku energetycznym organizmu. Współczesny rozwój techniki coraz bardziej zwiększa te możliwości, a zjawisko pasywności ruchowej jest cechą charakterystyczną (i jednocześnie dużym problemem) wielu społeczeństw rozwiniętych, dotycząc również społeczeństwa polskiego [3, 4, 5]. Z punktu widzenia różnych aspektów profilaktyki zdrowotnej wypracowywane są różnego rodzaju zalecenia dotyczące optymalnego (pożądanego) poziomu aktywności [6, 7, 8, 9, 10]. Skuteczność podejmowanych programów aktywizujących [11] będzie tym większa, im w mniejszym stopniu będą miały charakter „leczenia objawowego”. W tym kontekście diagnoza barier podejmowania aktywności wydaje się zagadnieniem kluczowym [12, 13, 14]. W piśmiennictwie prezentowany jest zazwyczaj dychotomiczny podział barier aktywności fizycznej na: wewnętrzne – wynikające z osobowości jednostki i zewnętrzne – niezależne od podmiotu [15, 16]. Podział ten może być kwestionowany, jeżeli przyjmie się założenie, że wybór zachowań spośród alternatywnych możliwości jest aktem woli jednostki. Prowadzi to do uznania za jedyną barierę „zewnętrzną” – fizyczne ograniczenie (uniemożliwienie) podejmowania aktywności. Źródło zachowań tkwi więc w osobowości, a ich względna stałość stanowi o stylu życia danej jednostki. Oczywiście nie jest to system binarny, ponieważ zachowania ludzkie cechuje plastyczność, warunkowana szeregiem nie zawsze moż- liwych do identyfikacji zmiennych. Tak więc postawa wobec aktywności jest przejawem dyspozycji osobowo- ściowych i w tych kategoriach proponuje się traktowanie kinezjofobii [17]. W piśmiennictwie pojęcie kinezjofobii funkcjonuje najczęściej jako będący konsekwencją urazu, irracjonalny strach przed ruchem i aktywnością fizyczną, wynikający z poczucia podatności na zranienia lub uszkodzenia [18], a termin „fobia” kojarzony jest najczę- ściej z silnymi stanami lękowymi, przejawiającymi się różnymi objawami psychosomatycznymi i specyficznymi zachowaniami. Lęk, bardziej lub mniej uświadamiany, towarzyszy nam przez całe życie, a u jego podstaw zawsze leży potrzeba bezpieczeństwa. W przypadku aktywności fizycznej „typowe” objawy fobiczne występują rzadko ze względu na fakt, że brak aktywności fizycznej należy do kategorii zachowań unikających. Bardziej lub mniej świadomie stosowane są tutaj różnego typu mechanizmy obronne, co w przypadku aktywności fizycznej przyjmuje postać racjonalizacji („brak czasu”, „brak natychmiastowych efektów”), wyparcia (usunięcie ze świadomości potrzeby aktywności), czy reakcji upozorowanych (np. kibicowanie). Zastosowane w badaniach narzędzie jest propozycją „szerszego” traktowania tego terminu – w kategoriach dyspozycji osobowościowych [19] jako nie tylko lęku przed bólem, a raczej jako obawy przed, będącym konsekwencją aktywności fizycznej, odczuwaniem dyskomfortu fizycznego lub/i psychicznego (ból, uczucie zmęczenia, wyczerpanie, ośmieszenie z powodu braku sprawności, negatywne postrzeganie form aktywności przez społeczność). Takie podejście do kinezjofobii sugeruje rozróżnienie w niej domeny biologicznej i psychologicznej, co jest zbieżne z celem strategicznym pomiaru tego zjawiska – konsekwencjami zdrowotnymi oraz holistycznym pojmowaniem zdrowia, uwzględniającym wpływ czynników społecznych na jego fizyczny i psychiczny wymiar. Rozróżniając te domeny, należy jednak pamiętać o komplementarności i wzajemnym przenikaniu się czynników. Wielość zmiennych warunkujących postawy pasywne wymaga dla celów badawczych zastosowania redukcjonizmu. Ponieważ celem strategicznym pomiaru zjawiska kinezjofobii są jego konsekwencje zdrowotne, autorzy zastosowanego w tych badaniach kwestionariusza kinezjofobii proponują podział przyczyn pasywności na dwie domeny: biologiczną i psychologiczną (uwzględniającą również kontekst społeczny) – podobnie jak w holistycznym modelu zdrowia. Każda z domen zawiera cztery czynniki, zaś doboru czynników dokonano w oparciu o studia bibliograficzne tego problemu. Praca przedstawia doniesienie wstępne z zaplanowanych, szeroko zakrojonych badań populacyjnych. Cel badań Celem badań była deskrypcja poziomu kinezjofobii. W związku z postawionym celem badań sformułowano następujące pytania szczegółowe: 1. Czy płeć jest czynnikiem różnicującym poziom kinezjofobii? 2. Które z analizowanych czynników najsilniej rzutują na ogólny wskaźnik kinezjofobii u kobiet, a które u mężczyzn? 3. Czy wiek, BMI i miejsce zamieszkania mają związek z poziomem kinezjofobii? Materiał i metody Zbadano 996 osób w wieku od 18 do 82 lat z kilku województw (śląskie, opolskie, małopolskie, świętokrzyskie) południowej Polski. Wśród zbadanych było 708 kobiet (K) (wiek: 28,21±12,79 lat, BMI: 22,15±3,61 kg/m2 ) i 288 mężczyzn (M) (wiek: 32,92±14,66 lat, BMI: 25,29±3,85 kg/m2). Dobór do badań był przypadkowy, a kryteriami kwalifikacyjnymi były: pełnoletność, wystarczająca sprawność intelektualna do zrozumienia i wypełnienia zastosowanych w badaniach narzędzi socjometrycznych oraz brak ograniczeń w zakresie samodzielnej lokomocji. Zastosowane narzędzia psychometryczne, wypełniane samodzielnie przez badanych zawierały: metryczkę, gdzie zebrano dane dotyczące płci, miejsca zamieszkania, wieku, wysokości i masy ciała (w oparciu o które obliczono wskaźniki BMI) oraz polską wersję kwestionariusza kinezjofobii – Kinesiophobia Causes Scale [17]. Kwestionariusz kinezjofobii ma za zadanie określenie poziomu barier aktywności fizycznej w dwóch domenach: biologicznej i psychologicznej. Każda z tych domen (podskal) zawiera po cztery czynniki, a punktacja odpowiedzi w skali od 0 do 100 ma na celu „procentowo” określić poziom natężenia barier aktywności. Domena biologiczna (DB) – to średnia czynników: parametry morfologiczne, zapotrzebowanie na stymulację, zasoby energetyczne oraz popędy biologiczne. Domena psychologiczna (DP) jest średnią punktów z czynników: samoakceptacja, uzdolnienia ruchowe, samopoczucie oraz wpływy społeczne, zaś ogólny wskaźnik kinezjofobii (OWK) – to połowa sumy punktów domeny biologicznej i psychologicznej. Kwestionariusz został zamieszczony w załączniku pracy. Analiza statystyczna obejmowała wykonanie statystyk opisowych badanych parametrów: średnich (x), wartości minimalnych (min) i maksymalnych (max), odchyleń standardowych (SD) i wskaźników zmienno- ści (V). Porównano badanych ze względu na płeć przy użyciu testu U Manna-Whitneya. Uwzględniając dużą rozpiętość wieku badanych, dokonano podziału na kwartyle – zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, a zróżnicowanie między kwartylami zbadano za pomocą analizy wariancji ANOVA. Podział na kwartyle przedstawiał się następująco: I kwartyl - K: 19 l, n=180; M: 22 l, n=76; II kwartyl – K: 22,5 l, n=350; M: 26 l, n=135; III kwartyl – K: 35 l, n=178; M: 43 l, n=77. Również dokonano podziału badanych – ze względu na wielkość miejsca zamieszkania. W tym przypadku przyjęto podział: 1. Wieś (K: n=169, M: n=60); 2. Miasto do 25 tys. mieszkańców (K: n=180, M: n=59); 3. Miasto od 25 do 50 tys. mieszkańców (K: n=247, M: n=128) 4. Miasto od 50 do 100 tys. mieszkańców (K: n=60, M: n=20); 5. Powyżej 100 tys. (K: n=52, M: n=21). Różnice również określono za pomocą analizy wariancji. Poziom zależności między zmiennymi (masa ciała, BMI – badane wskaźniki) zbadano przy użyciu wskaźnika korelacji Spearmana. W każdym przypadku za poziom istotności statystycznej przyjęto: p≤0,05. Wyniki Statystyki opisowe kinezjofobii, jej domen i czynników dla kobiet przedstawia tabela 1, dla mężczyzn tabela 2. Zgodnie z przyjętą metodyką badań, dokonano porównania ze względu na płeć. Wyniki przedstawia tabela 3. Analiza wyników wskazuje na wyższy poziom zarówno ogólnego wskaźnika kinezjofobii, jak i obydwu domen u kobiet, niż u mężczyzn (tab. 1, 2). Porównanie płci wykazało, że są to różnice istotne statystycznie (tab. 3). Również jeśli chodzi o poszczególne czynniki, to niemal wszystkie średnie kobiet są na wyższym poziomie. Wyjątkiem jest czynnik: „indywidualne zapotrzebowanie na stymulację”, gdzie minimalnie wyższą średnią prezentowali mężczyźni. Między czynnikami domeny biologicznej „parametry morfologiczne” i „indywidualne zapotrzebowanie na stymulację” nie odnotowano różnic istotnych statystycznie, podobnie jak w przypadku czynnika domeny psychologicznej „samopoczucie”. Kolejnym etapem postępowania było zbadanie ewentualnych różnic poziomu kinezjofobii związanych z wiekiem. Średnie domen i ogólnego wskaźnika kinezjofobii dla kobiet (v1=1) oraz dla mężczyzn (v1=2) przedstawia rycina 1. Analiza wariancji kwartyli wieku wykazała różnice istotne statystycznie (p≤0,05) dla kobiet jedynie w przypadku domeny psychologicznej. Test post-hoc wskazał, że zróżnicowanie to dotyczy kwartyla trzeciego z pierwszym i z drugim. W przypadku mężczyzn analiza wykazała zróżnicowanie istotne statystycznie dla obydwu domen: biologicznej i psychologicznej oraz dla ogólnego wskaźnika kinezjofobii. Dalsza analiza testem post-hoc wykazała, że w każdym przypadku różnice te dotyczą trzeciego kwartyla z pierwszym i trzeciego z drugim (p≤0,05). Nie stwierdzono związku zarówno masy ciała, jak i wskaźnika BMI z domenami i ogólnym wskaźnikiem kinezjofobii dla ogółu badanych kobiet i mężczyzn. W obydwu przypadkach wskaźniki korelacji Spearmana były poniżej 0,15 u kobiet i 0,25 u mężczyzn (p≤0,05). Zbadano również poziom domen i wskaźników uwzględniający wielkość miejsca zamieszkania badanych. Średnie przedstawia rycina 2. Analiza wariancji ANOVA nie wykazała zróżnicowania istotnego statystycznie ze względu na wielkość miejsca zamieszkania badanych ani u kobiet, ani u mężczyzn. Dyskusja Uwagę zwracają najwyższe średnie czynnika „podatność na wpływy społeczne” zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Mimo stosunkowo niskiej średniej wieku badanych, wartości średnie przekroczyły wartość 50 pkt. Świadczyć to może o (jeszcze) niezbyt sprzyjającym klimacie dla aktywności w społeczeństwie polskim. Odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu wskazują, że nie wszystkie formy aktywności fi zycznej (taniec, sport, praca niezwiązana z zarobkowaniem) są akceptowalne – jako możliwe do praktykowania przez wszystkich, niezależnie od wieku, płci i pozycji społecznej. Wyraźnie zauważalny jest tutaj historyczny kontekst bierności ruchowej w spo- łeczeństwie polskim [20]. Prowadzi to do konkluzji, że w społecznym postrzeganiu aktywności fi zycznej jako wartości, tkwią duże rezerwy dotyczące pokonywania barier tejże aktywności. Relatywnie wysoki poziom punktacji, niezależnie od płci, odnotowano w czynnikach: „indywidualne zapotrzebowanie na stymulację” i „samopoczucie”, gdzie średnie były nieco poniżej 50 pkt. Uwzględniając wiek badanych – potwierdza to z jednej strony relatywnie niski poziom potrzeb dotyczących aktywności („indywidualne zapotrzebowanie na stymulację”), z drugiej strony – dosyć częste w polskim społeczeństwie postrzeganie zdrowia z perspektywy patogenetycznej (czynnik: „samopoczucie”) [21]. Jednocześnie zróżnicowanie dymorfi czne ze względu na płeć średnich tych czynników, obok czynnika „parametry morfologiczne” było najmniejsze (tab. 3). Warto zwrócić uwagę na znaczenie czynnika „samoocena uzdolnień ruchowych” w domenie psychologicznej, którego średnie u kobiet i u mężczyzn zlokalizowane są na czwartej pozycji, jeśli chodzi o wysokość punktacji wśród wszystkich czynników. Okres dzieciństwa i młodości to czas, kiedy uzdolnienia ruchowe rozwijane są najintensywniej. Kształtowane są również postawy wobec aktywności. Zgodnie z teorią kontynuacji, człowiek jest skłonny do kontynuowania nabytych w młodości nawyków i przyzwyczajeń, co dotyczy również postaw wobec aktywności [22, 23]. Ten czynnik wskaźnika kinezjofobii może być szczególnie diagnozujący dla istniejących systemów edukacji. Najniższy poziom średnich u obydwu płci odnotowano w czynniku „parametry morfologiczne”. Jest to zrozumiałe, jeśli uwzględni się z jednej strony wartości wskaźnika BMI badanych – mieszczące się w granicach normy, z drugiej strony – wspomniane we wstępie współczesne możliwości sprawnego funkcjonowania społecznego przy minimalnym nakładzie energii. Mimo iż nie odnotowano wpływu wskaźnika proporcji masy do wysokości ciała (BMI), to stosunkowo mała wielkość odchylenia standardowego sugeruje rozwinięcie badań uwzględniające wyraźnie niestandardowe wielkości tego parametru. Dotyczy to również poziomu kinezjofobii ze względu na wielkość miejsca zamieszkania (ryc. 2). Brak zróżnicowania analizowanych wskaźników może sugerować pewną unifikację poglądów i postaw – również dotyczącą aktywności (media, procesy migracyjne). Wymaga to jednak potwierdzenia na szerszym materiale badawczym. Z kolei największe zróżnicowanie średnich pomię- dzy kobietami a mężczyznami dotyczyły czynników „poziom samoakceptacji” w domenie psychologicznej i „siła popędów biologicznych” w domenie biologicznej. Wydaje się, że wyższy poziom średnich u kobiet można uzasadnić warunkowaną biologicznie (prokreacja) i historycznie (przetrwanie gatunku) rolą obydwu płci, z czego wynikał i wynika społeczny kontekst ich funkcjonowania. Jak wskazują prezentowane wyniki badań (analiza wariancji kwartyli – ryc. 1), wiek można uznać za determinantę zjawiska kinezjofobii, niezależnie od płci. Ze względu na wyższą średnią wieku w badanej populacji, zjawisko to w sposób bardziej wyrazisty zauważalne jest u mężczyzn. Trzeba jednak uwzględnić metodę populacyjną badań i dlatego zachować ostrożność przed formu- łowaniem ostatecznych wniosków przed rozszerzeniem materiału badawczego o grupy bardziej zaawansowane wiekiem. Reasumując należałoby stwierdzić, że pomiar zjawiska lęku przed ruchem może stać się przyczynkiem do pogłębionych studiów, wykorzystujących szereg dziedzin nauki, których celem kierunkowym jest wspomniana wcześniej redukcja czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych. Stanowić też może bazę do pogłębionych studiów dotyczących roli aktywności fizycznej w rozwoju procesów inwolucyjnych. Wnioski 1. Płeć jest czynnikiem różnicujących poziom kinezjofobii – kobiety prezentują wyższy poziom zarówno ogólnego wskaźnika kinezjofobii, jak i obydwu domen: biologicznej i psychologicznej. 2. Wpływy społeczne są najsilniej rzutującym czynnikiem na ogólny wskaźnik kinezjofobii zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. 3. W badanej populacji nie odnotowano zależności między wskaźnikiem BMI oraz miejscem zamieszkania badanych a domenami i ogólnym wskaźnikiem kinezjofobii. Wiek może być determinantą nasilenia tego zjawiska. Piśmiennictwo / References 1. Kuryłowicz W, Kopczyński J. Diseases of civilization, today and tomorrow. World Journal of Microbiology and Biotechnology 1986; 2: 253-265. 2. KnapikA, SauliczE, KuszewskiM, PlintaR. An Analysis of Relations Between a Self-Assessment of Health and Active Life-Style. Medicina Sportiva 2009; Vol.13, No.1, p.17-21. 3. Varo J, Martinez-Gonzalez M, Irala-Estevez J, Kearney J, Gibney M, Martinez A. Distribution and determinants od sedentary lifestyles in the European Union. International Journal of Epidemiology 2003; 32: 138-146. 4. Drygas W. Czy ,,siedzący” styl życia nadal stanowi zagrożenie dla zdrowia społeczeństwa polskiego? Medycyna Sportowa 2006; 22: 111-116. 5. Wojtyniak B, Goryński P (red.). Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008. 6. Pate RR et. all. Physical activity and public health. A recommendation from the Centers for Disease Control and Prevention and the American College of Sports Medicine. JAMA 1995; 273: 402-407. 7. Blair SN, La Monte MJ, Nichaman MZ. The evolution of physical activity recommendations: how much is enough? Am J Clin Nutr 2004;79 (suppl): 913S–920S. 8. Kushi et. all. American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for Cancer Prevention. Cancer J Clin 2006; 56: 254-281. 9. Physical Activity and Public Health: Updated Recommendation for Adults From the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Circulation 2007; 116: 1081-1093. 10. WHO Global Recommendations on Physical activity for Health. www.who.int/.../dietphysi...ecommendations/ 2.10.2010. 21. Dolińska-Zygmunt G. Orientacja salutogenetyczna w problematyce zdrowotnej. Model Antonovsky’ego. (W:) Podstawy psychologii zdrowia. Red. Grażyna Dolińska-Zygmunt. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001: 19-31. 22. Curtis J., McTeer W., White P.: Exploring effects of school sport experiences on sport participacion in later life. Sociology of Sport Journal 1999;16: 348-265. 23. Knapik A., Saulicz E., Kuszewski M., Gruca M. Aktywność ruchowa jako zachowanie zdrowotne: w poszukiwaniu przyczyn i motywów. (W:) Family - centered care. Red.: M. Kosińska, L. Niebrój. Eukrasia, Vol 10; Media Silesia 2008: 49-56. z Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie Rzeszów 2012, 3, 277–287 Andrzej Knapik Edward Saulicz Michał Kuszewski Andrzej Myśliwiec Jerzy Rottermund Ryszard Plinta |
||||||
